Nir Baram: ‘In de hoofden van de Palestijnen bestaan de grenzen van 1967 niet’

Nir Baram mag dan op één lijn staan met een literair zwaargewicht zoals Amos Oz, het is net diens generatie van “linkse zionisten” die hij bekritiseert, zo zal hij meermaals benadrukken tijdens het interview. Welke vragen stelden ze de Palestijnen eigenlijk, vraagt hij zich af. Zelf zocht hij voor zijn non-fictie-bestseller Een land zonder grenzen (2016) een nieuw narratief in de Palestijnse Bezette Gebieden. De schrijver ging er op zoek naar authentieke gesprekken, zowel met de Palestijnen als met de kolonisten die er wonen. Zijn doel was duidelijk: het moest zijn out-of-the-bubble denken stimuleren. Baram wilde tijdens zijn zoektocht immers weg uit zijn ‘saaie linkse bubbel’, waar verhalen zonder perspectief op doorbraak bij voorbaat herkauwd worden.

Nir Baram was eerder deze maand te zien en horen in Gent en Brussel. De data waren niet toevallig gekozen: 5 en 6 juni markeren de vijftigste verjaardag van de Zesdaagse Oorlog in 1967. Deze oorlog tussen Israël en Egypte, Jordanië en Syrië mocht dan op zes dagen beslecht zijn, voor de Palestijnen draaide de oorlog uit in het begin van de bezetting, vijftig jaar intussen. Maar als er dus één ding is dat Baram heeft geleerd na zijn expeditiejaar is het dit: in de hoofden van de Palestijnen bestaan de grenzen van 1967 niet.

Nir Baram: Ik wist dat de kolonisten vertrokken vanuit het principe van één ondeelbare staat. Het was echter nieuw voor mij dat ook de gemiddelde Palestijn daar zo over denkt. Voor de Palestijnen betekent een plaatsbeschrijving zoals “Westelijke Jordaanoever” namelijk niets.

Als je daar nu even langer over nadenkt, is het ook een vreemde veronderstelling dat de Palestijnen ernaar zouden hunkeren om in de Westelijke Jordaanoever – als onderdeel van een Palestijnse staat – te wonen. Voor hen is die plek een opgelegde begrenzing van de ruimte, een gevolg van 1948, toen de huidige staat Israël ontstond. In Israël, staan voor veel Palestijnen hun oorspronkelijke huizen. Voor hen is het conflict niet opgelost als de bezetting ophoudt. Want het lost de kwestie niet op van land- en huizenannexatie, deportatie, het verdwijnen van dorpen en gemeenschappen, van een Palestijnse beschaving die al bestond voor 1948.

Je zegt: de Nakba is dus voor de Palestijnen veel belangrijker dan we beseffen. Hoor ik je nu zeggen dat we de slogan “stop de bezetting” overboord moeten kieperen?

Nir Baram: Kijk, ik zeg niet dat de grenzen van 1967 niets veranderd hebben. Wat ik zeg is dat in Europa, en zelfs in Israël, het idee lijkt te leven dat het conflict vooral begon in 1967. Maar na 1948 leefden de Palestijnen in Israël nog tot 1965 onder een militair regime, waarin ze geen rechten hadden en gedenationaliseerd werden. Het was pas in 1968 dat Israël schoorvoetend begon met het verlenen van staatsburgerschap aan Palestijnen. Die gebeurtenissen voegen een heel emotionele dimensie toe aan het conflict, die direct gerelateerd is tot “familie” en “thuis”.

Mijn nonkel, een marxist, zei me altijd: “De reden waarom de Palestijnen nooit akkoord gaan met wat we op de tafel leggen, zijn de kolonisten.” Hij dacht dat dekolonisatie van de Westelijke Jordaanoever en Gaza het ultieme streefdoel van de Palestijnen was. Palestijnen vertelden me echter: ik ben niet van Ramallah (in de Westelijke Jordaanoever, td), ik ben van Lod (het huidige Israëlische Lidda, td) en ik wil daar gewoon terug naartoe. Wanneer je dat niet van één iemand hoort, maar van tweehonderd mensen, stemt dat tot nadenken. We moeten dat gesprek aangaan.

1948

Is er ruimte voor dat gesprek in de Israëlische gemeenschap?

Nir Baram: De reactie is vaak dat de Joden de Holocaust hebben meegemaakt, dat ze bijgevolg proactief hebben gehandeld, door te verhuizen naar een andere plaats. Dat is een zinloos argument, want het gaat voorbij aan wat mensen aan de andere kant van het conflict denken.

In Israël ontkent men de Nakba, zeker de linkse liberalen. Zonder te willen moraliseren, maar net de linkse seculieren – hun ouders of grootouders – bepaalden mee de gebeurtenissen in 1948. Ja, er was wel degelijk een oorlog, drie jaar na de Wereldoorlog die de Holocaust voortbracht. Nee, het is niet alleen een verhaal van de Joden die de Palestijnen verdreven, de Arabische staten hadden zeker hun aandeel. Maar de Nakba is geen leugen, de gebeurtenissen vonden wel degelijk plaats. Alleen besloot iemand op een bepaald moment echter dat 1948 geen deel zou uitmaken van “de oplossing”. Die persoon is een idioot en iedereen die hem of haar daarin gevolgd is eveneens.

Israël heeft zelfs sinds 2011 een Nakba-wet, een wet die het herdenken ervan op de Israëlische Onafhankelijkheidsdag, verbiedt. Is er eigenlijk wel iemand die erover wil praten?

‘De linkse liberalen moeten af van hun idiote overtuiging dat Israël tot 1967 een mooie staat was’

Nir Baram: Ja, eigenaardig genoeg praat de rechtse politieke vleugel in Israël over 1948, dat voor hen twee zaken aantoont. Ten eerste moet de linkervleugel in eigen boezem kijken alvorens beschuldigingen naar de oppositie te gooien, vinden ze. Hun stelling: “Jullie beschuldigen ons dat we in 1967 land roofden maar jullie deden het zelf in 1948”. En eigenlijk hebben ze gelijk: de linkse liberalen moeten af van hun idiote overtuiging dat Israël tot 1967 een mooie staat was. Komaan.

Ten tweede: het toenemende belang van de Nakba voor de Palestijnen onderschrijft waarvoor zij zelf voortdurend waarschuwen: de Palestijnen willen alles.

En dus zit je met een enorme patstelling.

Nir Baram: We moeten zelf beginnen nadenken hoe we met onze verantwoordelijkheid voor het verleden omgaan. Overigens is dat niet nieuw: 1948 werd ten dele meegenomen in de besprekingen van Camp David. Er was sprake om 50.000 vluchtelingen uit de kampen te hervestigen. Ik vond dat geen goed idee.

Mensen denken dat 1948 een onbespreekbaar onderwerp is omdat het, nog meer dan de bezetting, haaks staat op de situatie zoals ze nu is. Ik vind het even geschift om een oplossing te zoeken in de vorm van een Palestijnse staat met Oost-Jeruzalem als gedeelde hoofdstad, waarbij tweehonderd- tot driehonderdduizend vluchtelingen terugkeren naar Israël.

Als we eindelijk beseffen dat beide zijden zich ontzettend tot het land verbonden voelen, omdat het voor beiden “thuis” betekent, zijn we aanbeland aan de denkpiste van “Eén thuisland, twee staten”. Binnen die denkpiste bestaat de Groene Lijn of de internationaal erkende grens van 1967 niet, omdat men ervan uitgaat dat een landgrens nooit aanvaard zal worden. Langs beide kanten zal men weigeren om “het eigen” land te verdelen.

De confederale staat

Jij bent een van de verdedigers van die denkpiste. Wil je een confederaal systeem?

‘Met de kennis die ik nu heb, is zo’n confederatie de enige en de beste mogelijkheid die ik kan zien. Ze bevat alle parameters, wat ik noch bij de tweestaten- noch bij de eenstaatsoplossing zie.’

Nir Baram: Ik ben geen politicus en ik denk dat een soort confederatie niet het hele antwoord biedt. Want wat doe je dan bijvoorbeeld met “veiligheid”? Maar met de kennis die ik nu heb, is zo’n confederatie de enige en de beste mogelijkheid die ik kan zien. Ze bevat alle parameters, wat ik noch bij de tweestaten- noch bij de eenstaatsoplossing zie.

Niemand moet het met me eens zijn. Wie dat niet is, nodig ik uit om zelf de daad bij het woord te voegen, over die lijn te stappen, en te gaan praten met minstens honderd Palestijnen. Ik ben benieuwd naar de conclusie.

Praten werkt. De regisseur van de documentaire die ik samen met hem in de Westelijke Jordaanoever maakte en die straks uitkomt, is een overtuigde zionist. Op een gegeven moment begon hij met een Palestijn te praten, waarmee we een heel gesprek hadden opgenomen. Hij probeerde de Palestijn letterlijk te dwingen om af te stappen van het idee van terugkeer, vanuit zijn eigen premisse dat twee staten, zonder kolonisten en mèt Jeruzalem voldoende zou zijn. De Palestijn weigerde consequent met de woorden: “we willen terugkeren”. Hij vond het niet prettig om horen maar zulke gesprekken herhaalden zich en op het einde van de reis begreep hij het belang van 1948. Hij begreep wat ook voor de Palestijnen de betekenissen zijn van thuis en familie. Hij zal nooit meer zeggen: vergeet de Nakba.

Hoe zie jij de paradox van de Onafhankelijkheidsdag die de Israëli’s vieren, tegenover de Nakba waarover de Palestijnen rouwen? Wat betekent die dag voor jou?

Nir Baram: De betekenis ervan is enorm. Het is het verhaal van een volk dat hier ooit was, zich verspreidde over de wereld, vervolging meemaakte, de Holocaust onderging en daarna onafhankelijkheid uitriep om zich te kunnen verdedigen, na duizenden jaren. Die onafhankelijkheid is een succes in het Israëlische narratief. Zelfs los van de waarheden of onwaarheden van het Bijbelse verhaal, heeft dit narratief een waarheidsgehalte. Na de Holocaust begreep men heel duidelijk dat de Joden hun eigen staat nodig hadden waar ze zich voortaan zouden kunnen verdedigen. Israël was bijna onvermijdelijk. Europa kan dit narratief niet verwerpen, omwille van de Holocaust maar ook omdat ze letterlijk mee aan het stuur stonden.

Kijk, ik ben geen echte zionist omdat ik geloof dat Israël een staat van àlle Israëli’s en niet noodzakelijk een Joodse staat moet zijn. Maar ik begrijp waarom het zionisme belangrijk was in de Joodse geschiedenis.

Wat betekent zionisme vandaag nog in Israël?

Nir Baram: Het is een synoniem van rechts geworden. Er zijn geen positieve doelen meer die te linken zijn aan zionisme. Zionisme was bedoeld om het idee van Israël als Joodse staat te normaliseren. Nadat dit werd bereikt, liep het seculiere zionisme na 1967 vast.

Israël zal zijn Joodse karakter niet meteen opgeven. Maar ik zie, ondanks de segregatie, een groeiende rol van Palestijnen in de Israëlische samenleving. Cultureel en economisch plaatsen ze zich meer en meer op de kaart. Als je naar marktonderzoeken kijkt, zie je dat meer dan negentig procent van de Palestijnen in Israël geen voorstander zijn van een Palestijnse staat.

Vandaag wordt Israël bestuurd door de meest rechtse coalitie ooit. Zijn er politieke personen die het tij kunnen keren?

Nir Baram: Nee, en vraag me niet waarom. Ik heb geen idee waarom er zo’n middelmatigheid is in de liberale politieke vleugel in Israël. Er is niemand die het niveau van premier Netanyahu aankan. En hij is niet eens zo’n groot politicus. Maar wat betekent dat links en rechts? Wat bereik je met die opdeling? Wat heeft Europees links verwezenlijkt in termen van conflictontmijning? Niets toch? Waarom is dat? Het is niet het probleem van Europa, maar van ons. We moeten dit dus zelf oplossen. Ernstig, in Israël wordt altijd gepraat over De Internationale Gemeenschap, men vreest voor een boycot. Voor mij is dat een grap. Onder Netanyahu werd Israël populairder dan onder alle anderen.

Een laatste vraag: ben je pragmatischer of misschien meer sceptisch geworden?

Nir Baram: Alles is minder evident geworden. Ik ben soberder geworden in het zoeken naar oplossingen voor het conflict. Echt, ik had goede, duidelijke antwoorden. Die ben ik kwijt. Ik ben jaloers op mensen die bijvoorbeeld nog hardnekkig vasthouden aan het Genève-akkoord. Ik heb er ook geen echt weerwoord tegen, denk dan bij mezelf dat hij maar best in Lala-land gaat leven.