Elisabeth Ida Mulyani's schuldige landschappen belicht op Europalia Indonesië

De Indonesische Elisabeth Ida Mulyani stelt haar audiovisuele project ‘Silent Witness’ of stille getuige tentoon in De Zebrastraat te Gent en in het cultuurcentrum Stroombeek te Grimbergen. De fotografe maakt met dit werk een visuele ondervraging van ‘schuldige landschappen’ en brengt zo een toch wel zeer controversieel onderwerp naar de cultuurbeurs: de vandaag nog steeds onbespreekbare massamoord na de coup van generaal Soeharto in 1965.

‘Elisabeth Ida Mulyani slaagt erin om dit onbespreekbare onderwerp, met haar kunst, toch naar Europalia te brengen’

Tijdens het bloedbad van 1965-1966 werden er tussen 500.000 en 1 miljoen (afhankelijk van de bron) zogenaamde communisten en Chinese minderheden op een brutale wijze om het leven gebracht.

Daarbovenop werden zo’n 600.000 mensen op een inhumane manier gevangen genomen en was er voortdurend sprake van verdwijningen, seksueel misbruik en onderwerpingen in werkkampen. Al deze wantoestanden worden tot op vandaag ontkend door de Indonesische machthebbers.

Elisabeth Ida Mulyani slaagt erin om dit onbespreekbare onderwerp, met haar kunst, toch naar Europalia te brengen.

Medeplichtige grot

Hoe is het ‘silent witness’ project tot stand gekomen?

Elisabeth Ida Mulyani: Het ‘Silent Witness’ project groeide toen ik in contact kwam met het werk van de Nederlandse kunstenaar Armando. Hij schrijft en maakt tekeningen en schilderijen van ‘schuldige landschappen.’ Ik vond dat een heel inspirerend idee. Armando gaat met die benaming in tegen de idee dat de natuur noodzakelijk onschuldig is.

Mensen zien de natuur als iets moois en kwetsbaars, maar Armando toont dat ze ook schuldig kan zijn. Landschappen zijn vaak medeplichtig, net omdat de natuur zo onverschillig is. De natuur blijft gewoon haar eigen gang gaan, blijft verder groeien, ook al worden er mensen vermoord en gemarteld. Bomen en planten groeien zelfs beter op mensenresten. Bovendien dient ze ook vaak als beschutting voor wanpraktijken.

Ik vond dit een heel interessant idee en wilde hiermee verder werken. Met mijn ‘Silent Witness’ project ben ik daar dan ook dieper op ingegaan en ik ben schuldige plekken op een audiovisuele manier beginnen onderzoeken. Eind augustus trok ik met dit project naar Java in Indonesië, waar ik de landschappen, die de achtergrond waren voor de volkerenmoord van 1965, ben gaan filmen.

‘Landschappen zijn vaak medeplichtig, omdat de natuur zo onverschillig is’

Zo ben ik bij de Gua Grubug in Yogyakarta beland, waar tijdens die massamoorden zo’n 1500 lijken in gedumpt werden. In 1982 werd er een grote opkuis van die grot georganiseerd door de regering. Alle beenderen, kleding en mensenresten werden weggehaald. Die grot is nu ondertussen volledig vlekkeloos, en het is zelfs een enorme toeristische trekpleister geworden.

Door de gidsen die daar rondleidingen geven, wordt er nooit met een woord gerept over die lugubere geschiedenis van de grot, meestal weten zij zelf ook niet wat er daar allemaal gebeurd is.

Met dit project wilde ik deze geschiedenis blootleggen, want als je de voorkennis niet hebt, dan denk je enkel aan de natuurlijke schoonheid van de plek. Als je weet dat er op die plaats, 50 jaar geleden, honderden mensen vermoord en gedumpt zijn, dan neemt die natuurlijke schoonheid een sinistere dimensie aan, dan versta je haar medeplichtigheid.

Massamoord onder de mat geveegd

De gebeurtenissen van 1965 zijn onbespreekbaar in Indonesië, de regering heeft alle sporen van deze volkerenmoord proberen uit te wissen, hoe heb jij dat zelf ervaren?

Elisabeth Ida Mulyani: Het was pas toen ik naar België verhuisd ben dat ik kon verstaan hoezeer de Indonesische staat ons een zekere waarheid over de gebeurtenissen van 1965 heeft voorgehouden.

‘Het project Silent Witness is ook ontstaan toen ik in 2012 Indonesische bannelingen ontmoette in Nederland’

Het project ‘Silent Witness’ is dan ook ontstaan toen ik in 2012 Indonesische bannelingen ontmoette in Nederland.

Ik had geen idee van hun bestaan. Dat gaat om Indonesiërs die sinds begin de jaren 60 naar het buitenland gestuurd werden door de eerste president Soekarno om te werken of te gaan studeren.

Zij waren dus al in het buitenland toen de volkerenmoord van 1965 plaatsvond en omdat ze aanhangers waren van Soekarno of ervan verdacht werden communist te zijn, konden ze niet terug naar Indonesië. Hun paspoort werd teruggetrokken door het Indonesische leger en ze werden zo in een oogopslag staatloos.

Die mensen vroegen asiel aan in verschillende West-Europese landen. Door met hen te praten kon ik de gebeurtenissen van 1965 vanuit een ander perspectief zien, en waar in Indonesië quasi nooit over gesproken wordt.

Hoe verstond je die gebeurtenissen toen je nog in Indonesië woonde?

Elisabeth Ida Mulyani: De versie die ons constant verteld werd, was dat de communisten slechteriken waren. Doorheen mijn hele kindertijd is die ene versie van de waarheid ons voortdurend opgedrongen door het regime van Soeharto. Tijdens mijn hele schoolcarrière moesten wij op 30 September, op de vooravond van 1 oktober toen de volkerenmoord begon in 1965, naar een vier uur lange documentaire kijken.

‘Tijdens mijn hele schoolcarrière moesten wij op de herdenking van de volkerenmoord naar een vier uur lange documentaire kijken’

In die film werd getoond hoe zeven topofficieren van het leger gekidnapt en vermoord werden door communisten. Soeharto kwam in het verhaal als de held naar voren, omdat hij de communisten na die moorden begon te vervolgen en vermoorden.

In die hele film was de boodschap dezelfde, dat communisten slecht zijn en dat ze het verdienden om vermoord te worden. Door die retoriek werd al het geweld dat de communisten in die tijd werden aangedaan goedgekeurd. Dat is die waarheid die wij geleerd hebben, alhoewel dat het tot op de dag nog steeds niet volledig duidelijk is hoe de officiers precies om het leven zijn gekomen.

Kunst ten dienste van de waarheid

Ik heb die constructie van die waarheid pas kunnen doorzien toen ik naar België migreerde, door hier Indonesische bannelingen te ontmoeten en door onderzoek te doen. Het is pas toen ik de situatie van buitenaf kon bekijken dat ik verstond dat alles wat mij tijdens mijn schooltijd op de mouw was gespeld een leugen was geweest waar ik blindelings in had geloofd.

Het doel van mijn audiovisueel werk is dan ook om die constructie te ontkrachten. Ik wil door middel van mijn artistieke projecten meewerken aan het opbouwen van een waarheidsgetrouwe, transparante en vrije toekomst voor mijn land. Om dit te kunnen bekomen is het wel eerst noodzakelijk dat we de wandaden die in de geschiedenis hebben plaatsgevonden recht in de ogen kijken.

‘Ik wil door middel van mijn artistieke projecten meewerken aan het opbouwen van een waarheidsgetrouwe, transparante en vrije toekomst voor mijn land’

Heb je voordien al soortgelijke projecten gedaan?

Elisabeth Ida Mulyani: Ik ben dit jaar ook naar Sarajevo in Bosnië en Herzegovina en naar Phnom Penh in Cambodja getrokken. Dat was eerst om mijn studie te verdiepen. Ik wil niet enkel van Indonesië mijn werk maken, maar ik wil met genocide op een universele manier bezig zijn, ik ben me gaan verdiepen in de visuele aspecten genocides, welke visuele taal er door de machtshebbers gehanteerd is en zulke gruwelen in de hand hebben gewerkt.

In Indonesië zijn de gebeurtenissen van 1965 nog steeds niet erkend, omdat in Indonesië nog steeds hetzelfde regime aan de macht is. In andere landen, zoals in Cambodja worden die regimes ondertussen al berecht. Ik weet niet hoe lang dat nog gaat duren in Indonesië, maar ik zie dat niet gebeuren binnen de komende 10 tot 20 jaar.

Was moeilijk om in Indonesië te filmen, wetende dat de huidige machthebbers niet gediend zijn van informatie over 1965 die de wereld ingestuurd wordt?

Elisabeth Ida Mulyani: Ja, ik heb echt mijn best moeten doen om niet op te vallen tijdens het filmen van dit project, om veilig te blijven. Ik heb geen grote camera-apparatuur meegenomen, maar met zo onopvallend mogelijke toestellen aan de slag gegaan.

Om het filmwerk zelf uit te voeren, heb ik me ook enorm moeten beschermen. Om de opnames te maken heb ik de grot ‘s nachts betreden met een groep studenten. Wij deden dat onder het mom van een natuurexcursie van een studentenvereniging.

In 1998 was er toch een regimeverandering, hoe komt het dat er nog steeds niet gesproken kan worden over 1965?

Elisabeth Ida Mulyani: Wat je bedoelt is dat er een wissel van presidenten is geweest, maar het regime zelf is nog niet veranderd. Er zijn nog steeds handlangers van het regime van 1965 aan de macht.

Tot op heden is communisme verboden in Indonesië, je mag zelfs geen T-shirt met de hamer en sikkel dragen, dan vlieg je meteen de gevangenis in. Het thema wordt ook gebruikt als politiek instrument om mensen te mobiliseren, vooral voor de verkiezing en om bepaalde mensen uit de weg te krijgen.

‘In Indonesië onderworden de overlevenden van de genocide nog steeds geïntimideerd’

Er werden bijvoorbeeld nieuwsberichten de wereld in gestuurd die opperden dat de huidige president van Indonesië, Joko Widodo, een communist zou zijn. Dat is helemaal niet waar, maar deze roddels worden gebruikt om kiezers tegen hem te keren. Communisme en linkse politieke partijen worden heel erg slecht aanzien in Indonesië.

Dit is heel anders dan bijvoorbeeld in Sarajevo en in Phnom Penh, daar heb je musea, daar wordt er openlijk gesproken over wat er gebeurd is, mensen kunnen er hun verhaal vertellen. In Indonesië is dit niet het geval. De overlevenden ondervinden daar nog steeds intimidatie.

Medeplichtige westerse staten

Wat was de politieke situatie die tot deze volkerenmoord heeft geleid?

Elisabeth Ida Mulyani: De massamoord van 1965 heeft natuurlijk alles te maken met de koude oorlog. Eind de jaren vijftig was de communistische partij in Indonesië heel erg groot en belangrijk. De eerste president van Indonesië, Soekarno, was een voorstander van het communisme. Hij had een nationaal project dat hij NASAKOM heette. In dit woord zitten de woorden nationalisme, religie en communisme, en het waren deze begrippen die hij volgde als de richtlijnen in zijn beleid.

‘Tijdens het International People ’s Tribunal in Den Haag in 2015 werden De Verenigde Staten, Australië en Groot-Brittannië medeplichtig bevonden aan de wandaden van 1965’

China en Rusland hadden toen natuurlijk ook een communistisch bewind, en Indonesië stond dicht bij deze grootmachten. De eerste president, Soekarno begon de Verenigde Statden ook steeds meer de rug te keren en wou geen buitenlandse inmengingen van Amerika, hij zei ‘go to hell with your aid.” Soekarno wou de natie van binnenuit terug opbouwen.

Tijdens het International People ’s Tribunal in Den Haag van November 2015 werden De Verenigde Staten, Australië en Engeland medeplichtig bevonden aan de wandaden van 1965. Er werd aangetoond dat de CIA het Indonesische leger en paramilitaire groepen getraind heeft. De VS hebben dit nog steeds niet erkend.

Er werd daarboven eind de jaren vijftig in West-Papua een nieuwe mijn ontdekt, daarom heeft Amerika zich nog meer met de binnenlandse politiek in Indonesië beginnen bemoeien.

Jouw werk is visueel rustig, maar draagt steeds een diepe geschiedenis en een sterke politieke boodschap met zich mee. Wat is de boodschap van je werk?

Elisabeth Ida Mulyani: Het draait voor mij eigenlijk helemaal om de politiek. Ik was zelf betrokken bij de linkse studentenbeweging als ik aan de universiteit zat in Yogjakara in 1997. Dat was een heel woelige periode in Indonesië. In 1996 werd de enige heel linkse partij opgericht die dan meteen verbannen werd en in de daaropvolgende jaren werden activisten en studenten regelmatig gekidnapt of vermoord.

Het jaar daarna, in 1997 begon ik mijn opleiding aan de universiteit. In die tijd waren er dagelijks demonstraties, op straat was er altijd iets gaande op de boulevard voor mijn universiteit. Dat was voor mij heel intrigerend. Toen had ik echt geen idee van politiek en ik ben toen uit nieuwsgierigheid op de demonstranten afgestapt om hen te vragen waar ze mee bezig waren. Het is op die manier dat ik betrokken ben geraakt bij de linkse partij. Al snel maakte ik deel uit van de kern van de organisatie.

‘Ik zie mijn artistiek werk als een actualisatie en een manifestatie van mijn activist zijn.’

Die tijd was heel erg bepalend voor mijn leven. Ik ben toen enorm veranderd, mijn ogen zijn tijdens in die periode echt opengegaan. En ook nu ik meer met kunst bezig ben in België werk ik nog steeds voor mijn politiek en mijn idealen.

Ik zie mijn artistiek werk als een actualisatie en een manifestatie van mijn activist zijn. Waar je ook bent, als je in ziel activist bent, dan denk ik niet dat je iets anders kunt doen. Ik heb geprobeerd werken te maken die niet direct een politieke boodschap hadden, maar uiteindelijk ging ik daar toch altijd naar terug.

Uiteindelijk is dat mijn houding in het leven geworden. Ik wil met mijn kunst aan zo’n breed mogelijk publiek tonen wat er is gebeurd, wat er nu nog altijd aan het gebeuren is in Indonesië. Maar het gaat veder dan Indonesië alleen. Het is enorm belangrijk dat we bij dit soort gebeurtenissen blijven stil staan, dat we ze niet vergeten. Genocides vinden ook vandaag nog plaats. Kijk maar naar de Rohingya. In mijn werk zoek ik naar een bewustmaking door middel van herinnering.

Geen verzoening zonder rechtvaardigheid

Dus jouw kunst speelt dus zeker een politieke rol, voel jij ook dat het deel uitmaakt van een verzoeningsproces, dat toelaat voor Indonesiërs om de gebeurtenissen van 1965 te kunnen verwerken?

Elisabeth Ida Mulyani: Ik vind de terminologie verzoening, waar zo vaak over gesproken wordt, heel erg problematisch in het geval van Indonesië. Er kan geen verzoening komen zonder rechtvaardigheid is en die is er nog steeds niet in Indonesië.

‘In mijn werk zoek ik naar een bewustmaking door middel van herinnering’

We kunnen ons niet verzoenen voordat er toegegeven wordt dat 1965 weldegelijk een genocide heeft plaatsgevonden, dat de regering toen monsterlijke misdaden heeft begaan. Erkenning is cruciaal om zelfs maar over een verzoening te kunnen beginnen spreken.

Op het volkstribunaal in Den Haag werden er zelfs geen namen vernoemd. De staat is schuldig bevonden aan die structurele massamoord en dus moet de staat moet zich verontschuldigen, maar de politieke machtshebbers van de Nieuwe Orde zullen dit niet doen.

Zij zouden de nabestaanden van 1965 moeten vergoeden, hun kapitaal en hun postjes in de regering moeten verliezen. Als je aan de overlevenden vraagt wat ze willen, is dat eerst en vooral van de staat horen dat deze wantoestanden weldegelijk hebben plaatsgevonden en dan pas dat de staat zich verontschuldigt voor het verlies van hun familie, voor hun gevangenschap.

Als je naar de programmatie van het festival kijkt, is er weinig ruimte gecreëerd om over hedendaagse politiek te spreken, wat denk jij daarvan?

Elisabeth Ida Mulyani: Toen ik mijn project voorstelde aan de coördinatrice van Europalia, die ook Indonesische is, was ik bang dat ze er niet mee gingen instemmen, net omdat het zo’n gevoelig onderwerp is. We zijn het er dan wel over eens geworden dat ik het onderwerp zou benaderen vanuit een historisch perspectief in plaats vanuit een mensenrechten perspectief.

Ik vind dit wel een goede strategie, het laat immers toe dit onbespreekbare onderwerp in de publieke ruimte te brengen. Ik zie mijn werk als een trigger die mensen aanzet om verder te onderzoeken. Ik denk dat daarin de kracht van kunst net zit, het over iets te hebben zonder het direct te tonen.