In de kortfilm "De Zaak Samuel" vertelt Staal het verhaal van een Eritrese jongen op zoek naar erkenning

Theatermaakster Lara Staal: ‘Waar zit die realiteitsvisie van het Europese grenzenbeleid?’

ⓒ Pascal Poissonnier

Vrijdag (vandaag) toont stadstheater NTGent de première van De Zaak Samuel, een kortfilm die het verhaal vertelt van een Eritrese jongen die na de hel van zijn vlucht in een nieuwe hel terechtkomt: de zoektocht naar erkenning. MO* sprak met de Nederlandse theatermaakster Lara Staal die zijn verhaal optekende in een theatermonoloog.

‘Mijn naam is Samuel. Ik ben 18 jaar geworden. Voor ik volwassen kan worden, moet ik me opnieuw herinneren hoe ik een mens moet zijn. Ik weet niet hoe je dat doet.’

Deze woorden vatten misschien nog het best de kern van De Zaak Samuel. In de kortfilm, die vrijdag 7 mei door stadstheater NTGent online wordt vertoond, bijt de Nederlandse theatermaakster Lara Staal zich vast in het waargebeurde verhaal van een jongen uit Eritrea die op zijn 13de naar Europa vlucht.

Blijf op de hoogte

Schrijf je in op onze nieuwsbrieven en blijf op de hoogte van het mondiale nieuws

Het verhaal van Samuel, een fictieve naam voor een echte jongen, is dat van duizenden Eritrese jongens tussen 16 en 25 jaar die de voorbije jaren via Soedan, de Sahara en Libië naar Europa zijn gevlucht en onderweg allerlei vormen van uitbuiting meemaken.

Samuel is 15 als hij Europa binnenkomt, 16 als hij op straat belandt, 17 als hij eindelijk als een kind wordt gezien door Nederland. Staal luisterde naar zijn verhaal, goot het in nauw overleg met Samuel in een monoloog die door de acteur Adam Kissequel wordt voorgedragen.

Mensen, inclusief kinderen, verdronken voor de ogen van een perfect geïnformeerd Europa.

De Zaak Samuel, een aanklacht tegen het Europese grens- en asielbeleid, komt op een moment waarop de nefaste gevolgen van dat beleid volop in de aandacht staan. Op 22 april verdronken 130 mensen op de Middellandse Zee door grove nalatigheid van meerdere gewaarschuwde instanties. Zowel de Italiaanse als Maltese kustwachten, het Europese grensbewakingsagentschap Frontex en overheden weigerden hulp te bieden.

Mensen, inclusief kinderen, verdronken voor de ogen van een perfect geïnformeerd Europa. Een drama dat had kunnen voorkomen worden, een drama dat in de meest cynische woorden “European business as usual” is.

ⓒ Elies Van Renterghem

Hoe vaak nog moeten we verhalen als dat van Samuel brengen om dit te stoppen? Het was precies dat waar Staal aanvankelijk mee worstelde toen ze voor de productie van De zaak Samuel stond: ‘Er was al zoveel gezegd en geschreven, niets veranderde’. Maar de somberheid die ze voelde kon ze zich niet veroorloven tegenover de mensen waarover dit gaat: vluchtelingen die antwoorden en hoop zoeken, vindt Staal.

Europa voor het gerecht

Lara Staal: ‘“Dit krijg ik gewoon niet meer gezegd”, dacht ik toen ik aan de productie begon. Wat kon ik nog brengen als de vreselijke feiten gekend en de verhalen verteld zijn en niemand het echt hoort? Waarom komen we niet in beweging? Net dezelfde vraag kan je stellen over onze houding tegenover de klimaatcrisis. Waarom blijven we over de vluchtelingencrisis praten alsof die crisis überhaupt nog moet worden uitgelegd?’

‘Ik had in 2018 al de productie Europe on trial gemaakt. Samen met Yoonis Osman Nuur sleepten we Europa fictief voor de rechter met de vraag of Europa schuldig was aan nalatigheid tegenover vluchtelingen of niet. Een jaar later deed de Israëlische advocaat Omer Shatz dat officieel: hij daagde niet alleen de Europese Unie maar Angela Merkel en andere Europese politici voor het Internationaal Strafhof in Den Haag.’

‘Ik zag de situatie sindsdien alleen maar erger worden. De ambitie die ik toen had — de voorpagina van de krant halen — had ik allang niet meer toen ik aan De zaak Samuel begon. Maar ik moest dat verhaal wel vertellen. Voor hem en alle anderen.’

‘Wat doe je met een naam in een land waarin die niet als echt wordt erkend?’ In de monoloog die je schreef, verwijs je meermaals naar de ontmenselijking. De Belgische advocate Marie Doutrepont die ik eerder interviewde, besloot na twee weken vrijwilligerswerk in het Griekse vluchtelingenkamp Moria dat ze niet anders kon dan besluiten dat ontmenselijking een functie had. Herken jij dat?

Lara Staal: (resoluut) Ja. Ik geloof niet in de complottheorie dat Europa heel systematisch en doelbewust een beleid bedenkt om te ontmenselijken. Maar de ontmenselijking is wel een zeer reëel gevolg van ons asiel- en migratiebeleid dat zich hult in angst, vooroordelen, racisme en uitsluiting.

De ontmenselijking zit ook verankerd in onze taal, zeker in de politieke taal die we als heel normaal zijn gaan beschouwen. Die taal is geënt op cijfers, berekeningen, vergelijkingen en veralgemeningen. We benaderen zwaar getraumatiseerde vluchtelingen vanuit vastgelegde frames. Alsof hun diepe trauma’s nooit hebben plaatsgevonden.

De monoloog die je schreef is gebaseerd op Samuels verhaal, op de gesprekken die jullie hebben gevoerd. Samuel moet leren om opnieuw mens te zijn. Waar staat hij vandaag?

Lara Staal: Zelf zou Samuel die dingen nooit zo zeggen. Hij is pas 18, is de taal niet volledig machtig en heeft cultureel heel andere mechanismes om met woede en trauma’s om te gaan. Als kind heeft hij heel anders gereageerd op de verschrikkingen die hij doormaakte en op de ontmenselijking die hem overkwam.

Dat opgroeien in die verschrikkingen en er als kind mee omgaan, heeft de Eritrese-Brusselse schrijver Suleiman Addonia ook heel goed verwoord in zijn boek Stilte is mijn moedertaal. Hij schrijft daarin hoe het vluchtelingenkamp in Soedan waar hij opgroeide zijn status quo was. Pas later ging hij zien dat die plek een hel op aarde is.

Samuel is nog altijd erg kwetsbaar. Dat is ook omdat hij niet zomaar kan loskomen van Eritrea, zijn vlucht en de trauma’s die daarin liggen. Hij blijft in contact met zijn Eritrese vrienden in Libië die vastzitten, die hem berichten sturen en geld vragen om los te komen.

Gedwongen eenzaamheid

‘Samuel is nog altijd erg kwetsbaar. Dat is ook omdat hij niet zomaar kan loskomen van Eritrea, zijn vlucht en de trauma’s die daarin liggen.’

Krijgt Samuel het voor elkaar om die trauma’s toch een plaats te geven?

Lara Staal: Het feit dat Samuel nu alleen woont, is helemaal niet goed. In België is de situatie overigens nog minder gunstig voor alleenstaande erkende vluchtelingen. In België gaat je leefloon naar omlaag als je gaat samenleven met iemand, als je een soulmate zoekt. Dat is absurd.

Gedwongen eenzaamheid is destructief voor mensen zoals Samuel. Want waar moet je naartoe met je trauma’s, de nachtmerries, de slapeloosheid en onrust, als je de Eritrese gemeenschapscultuur gewoon bent? Het kan mensen naar foute mechanismen leiden om te ontsnappen aan die eenzaamheid, die onverwerkte trauma’s, zoals het gebruik van verdovende middelen.

De productie van De zaak Samuel, waarbij Samuel zelf heel nauw betrokken was, is een ontroerend werkproces geworden. Het raakte me enorm dat hij vanaf de eerste dag heel open en vol vertrouwen naar ons toe was, ondanks de trauma’s die we hem eigenlijk opnieuw lieten vertellen en beleven. Het was een fragiel proces maar zijn weerbaarheid was en is een enorm geschenk.

‘We kennen de drietrapsroute van Eritrea via Soedan, de Sahara, Libië naar Europa. We weten dat we zullen worden afgeperst. Ook ik wist dit. Er is geen sprake van misleiding.’ Wat zegt dat citaat uit de monoloog over het feit dat mensen als Samuel toch op hun 13de op de vlucht gaan en in dat bootje stappen?

Lara Staal: We gaan ervan uit dat mensen niet weten waar ze aan beginnen, dat ze niet op de hoogte zijn van de gruwelen die ze zullen tegenkomen. Ik heb zelf ook leren begrijpen dat dit dus een misvatting is.

In Eritrea is emigratie een soort alternatieve economie geworden. Iedereen kent de risico’s van de tocht, weet dat de kans heel groot is dat je in een Libisch martelkamp terechtkomt, weet dat mensen massaal sterven op zee. En toch doen mensen het.

Het heeft met een soort van cognitieve dissonantie te maken: je zet opzij wat je echt wel weet over enorme risico’s, in de overtuiging dat het jou wel zal lukken. Het zegt veel over de verschrikkingen en de uitzichtloosheid die mensen beleven. In de beslissing om daar uit te geraken gaan mensen abstractie maken van geweld, verkrachting, dood.

Realiteitsvisie

Om dan onderwerp te worden van politieke discussies over gesloten versus open grenzen, de bescherming van nationale sociale zekerheid versus solidariteit met iedereen…

Lara Staal: Een journalist van De Standaard interviewde de Belgische staatssecretaris voor Asiel en Migratie Sammy Mahdi en mij. Toen hij vroeg hoe we vanuit migratie naar de toekomst kijken, was mijn antwoord dat de huidige ontwikkelingen me weinig hoopvol stemmen. Europa slaagt er niet in om radicaal om te denken.

We zijn behoudsgezind, nestelen ons in de status quo van ons beleid: we denken dat we in een functionerende rechtstaat leven en dat dit zo moet blijven. En dus vinden we verandering overbodig. Zoiets.

‘We moeten grenzen volledig anders bekijken. Conflicten zullen we nooit kunnen uitsluiten, die zullen er zijn zolang de mens bestaat.’

Het debat over gesloten versus open grenzen wordt gekaapt door de tegenstanders op te delen in realisten — de politici — versus de idealisten — de hulpverleners en ngo’s. Maar te denken dat het om moraal versus realiteitszin gaat, is een fout vertrekpunt.

We moeten grenzen volledig anders bekijken. Conflicten zullen we nooit kunnen uitsluiten, die zullen er zijn zolang de mens bestaat. Maar je moet wel oplossingen bedenken die de rechten van mensen beschermen en garanderen. Het gaat om het hanteren van verdeelsleutels. Hoe realistisch is wat we nu doen? We zijn bezig met het creëren van een kookpot waarin de ongelijkheid alleen maar groter wordt tussen arm en rijk en tussen het globale noorden en het globale zuiden.

Mijn vraag aan beleidsmakers is wat we nu echt bereiken met wat we doen: Libië betalen om martelkampen, waarvan we de gruwelijkstaat kennen, in stand te houden en mensen heel bewust terugsturen naar die kampen? Waar is de realiteitsvisie of de oplossing in dat beleid?

ⓒ Pascal Poissonnier

Vrijdag volgt een nagesprek met experten, waaraan ook een beleidsmaker, namelijk Sammy Mahdi, deelneemt. Wat verwacht je? Welke tools leg je in zijn handen met De zaak Samuel?

Lara Staal: Natuurlijk willen we ook dat mensen met invloed dit verhaal horen en uiteraard hoop ik dat de staatssecretaris deelneemt aan het gesprek om echt te luisteren en niet om zijn eigen retoriek naar voor te schuiven. Het is minstens even belangrijk om hem niet te isoleren en hem niet als de boeman te benaderen. We moeten dat gesprek echt wel hebben.

Ik vertrek van het idee dat we in een democratie leven. In een democratie heeft iedereen het recht op een eigen standpunt en heeft het dus zin om met verschillende perspectieven rond de tafel te zitten. Dat is de basis: je hoopt dat je anders uit een gesprek komt dan dat je erin kwam. Dat je dingen hoort die je nog niet wist, zaken die je aan het denken zetten.

Je hoopt dat dit proces leidt tot verandering. Toch?

Na de film volgt een gesprek onder leiding van Lara Staal met diverse experts, onder meer Sammy Mahdi, Omer Shatz, Kati Verstrepen. Info en inschrijvingen.

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.