‘Ik vrees dat het Ethiopië van vandaag niet lang meer zal bestaan’

In een jaar tijd de Nobelprijs voor de Vrede winnen én je land in een burgeroorlog storten: de Ethiopische premier Abiy Ahmed speelde het klaar. De Noorse Ethiopië-expert Kjetil Tronvoll legt uit hoe het conflict in de Tigray-regio escaleerde, en schetst een grimmig toekomstbeeld. ‘Ik zie geen snelle diplomatieke oplossing.’

Zes maanden geleden kondigde de Ethiopische premier Abiy Ahmed een ‘korte veldslag’ aan tegen de opstandige noordelijke regio Tigray. Vandaag valt steeds vaker de vergelijking met het massageweld in Rwanda of Srebrenica. Volgens de VN hebben intussen meer dan twee miljoen mensen noodhulp nodig.

Het land dat vijf jaar geleden nog gold als een van de snelst groeiende economieën ter wereld vertoont serieuze barsten, en regionale concurrenten staan handenwrijvend aan de zijlijn. Heeft premier Abiy zijn hand overspeeld of liet hij zich leiden door blinde wraaklust?

In feite, zegt Kjetil Tronvoll, was de oorlog in Tigray de best aangekondigde oorlog in Afrika. De Noorse hoogleraar bestudeert Ethiopië al ruim dertig jaar en kent het hypercomplexe land als geen ander. ‘De spanningen tussen de Tigreeërs en de centrale overheid waren al lang aan het toenemen. Ik wist dat dit zou gebeuren als er niet werd bemiddeld.’

Met de gretigheid van iemand die zin heeft in een goed gesprek, doet hij via Skype kraakhelder de woelige Ethiopische geschiedenis uit de doeken. Ons interview duurde anderhalf uur, waarin hij kennelijk met het grootste gemak verbanden legde tussen wat zich nu afspeelt in Tigray en de decennialange ontwikkelingen en conflicten die de huidige crisis verklaren.

Bijna dertig jaar was het Tigray People’s Liberation Front (TPLF) de machtigste politiek-militaire groep in Ethiopië. Nochtans vertegenwoordigen de Tigreeërs maar zes procent van de bevolking in een land met meer dan tachtig etnische groepen. Zo’n hegemonie leidt vroeg of laat tot onvrede, die het afgelopen decennium almaar luider klonk.

Op de rug van volksprotesten van onder andere Oromo’s en Amharen, kwam Abiy Ahmed in 2018 aan de macht. Vastbesloten komaf te maken met de oude politieke cultuur, schoof hij het TPLF aan de kant en richtte hij de Welvaartspartij op, waarmee hij een brug wilde slaan tussen de verschillende etnieën. Het TPLF zag echter geen heil in een plaats op het achterplan.

Tegen de wil van de jonge premier organiseerde Tigray in september vorig jaar eigen verkiezingen, nadat de geplande nationale stembusgang wegens corona was uitgesteld. Tronvoll woonde de verkiezingen als waarnemer bij en zag hoe het TPLF met 98 procent won. Toch heerste er geen algemene euforie. ‘De meerderheid van de Tigreeërs die ik toen sprak, was zeer nerveus over de gevolgen. De angst voor oorlog hing in de lucht.’

Toen het TPLF begin november een militaire basis van het federale leger aanviel, haalde premier Abiy het grove geschut boven. De gewelddadige escalatie verraste hem niet helemaal, zegt Tronvoll. ‘Maar de manier waarop de burgeroorlog wordt gevoerd, de verwoestende gevolgen ervan, de verregaande betrokkenheid van buurland Eritrea, en de gruwel die plaatsvindt: dát was een verrassing.’

Abiy riep zichzelf eind november al uit tot overwinnaar van het conflict, maar in realiteit is de vrede verder weg dan ooit. Sterker nog, steeds meer Tigreeërs kiezen voor de gewapende strijd.

Tronvoll: Inderdaad. De federale regering viseert niet alleen de leiders van het TPLF, maar maakt het de hele Tigrese bevolking moeilijk. Er worden bankrekeningen geblokkeerd, er zijn willekeurige arrestaties en Tigrese ambtenaren worden ontslagen.

‘Het TPLF was simpelweg de enige partij met voldoende militaire en politieke ervaring.’

Dat gebrek aan onderscheid is een kapitale vergissing. En dat is niet het ergste. Een vriend uit Tigray zei me: ‘Soldaten doden onze ouders, ze verkrachten onze zussen en plunderen onze huizen. We moeten wel vechten.’

Elke week sluiten duizenden zich aan bij de Tigray Defense Forces (TDF), het gewapende verzet. Ze vechten in gewone kledij, simpelweg omdat er niet genoeg uniformen zijn voor de nieuwe rekruten. Ze krijgen een kalasjnikov en wat training, en worden in de strijd gegooid.

Waarin verschilt de verzetsbeweging TDF van de politieke beweging TPLF?

Tronvoll: Ooit was het TPLF een echte verzetsbeweging. In de jaren zeventig en tachtig had ze de steun van alle Tigreeërs in haar strijd tegen de militair-marxistische dictator Mengistu Haile Mariam. Iedereen voelde zich “woyane”, een verzetsstrijder.

Maar vrij snel nadat het TPLF Mengistu had verdreven, vervelde het zelf tot echte regeringspartij en verloor het zijn populaire draagvlak. Naast interne afrekeningen waren er door de jaren herhaaldelijk beschuldigingen van corruptie en wanbestuur.

Vandaag staan de TPLF-leiders aan het hoofd van de TDF, maar de huidige strijd heeft niets met politiek getouwtrek te maken. Zowat alle Tigreeërs, wat hun achtergrond of politieke voorkeur ook is, hebben zich bij het verzet aangesloten. Zelfs de Tigrese oppositiepartijen, die in het verleden erg kritisch waren voor het TPLF.

Het TPLF was de afgelopen decennia dus niet noodzakelijk erg populair. Vanwaar dan die monsteroverwinning bij de verkiezingen die Tigray in november op eigen houtje organiseerde?

Tronvoll: De voorbije jaren werden de Tigreeërs in heel Ethiopië hard aangepakt. Ik sprak al over de etnische profilering, de financiële boycots en de willekeurige ontslagen van Tigrese ambtenaren. Tienduizenden van hen keerden terug naar Tigray, omdat het elders niet langer veilig was voor hen.

Velen dachten dat alleen het TPLF hen kon beschermen, ook al steunden ze niet noodzakelijk zijn beleid, vooral niet op economisch vlak. Het was simpelweg de enige partij met voldoende militaire en politieke ervaring. Ze zagen geen andere optie.

Eritrese inmenging

De regeringstroepen van Abiy Ahmed kunnen rekenen op de steun van een beruchte bondgenoot: Eritrea. Dertig jaar geleden vochten Eritrese rebellen nochtans samen met het TPLF tegen de toenmalige dictator Mengistu Haile Mariam.

‘De Eritrese troepen zijn de belangrijkste krijgsmacht in Tigray.’

Eritrea was in die tijd nog een Ethiopische provincie. Maar na de gemeenschappelijke strijd riep het zijn onafhankelijkheid uit, en niet veel later voerden de kersverse buurlanden hun eerste oorlog over het onbeduidende grensstadje Badme.

Met het TPLF aan de macht in Ethiopië werd de grensoorlog gezien als een vete tussen de twee voormalige bondgenoten. Pas toen Abiy Ahmed in 2018 premier werd, begroeven Ethiopië en Eritrea de strijdbijl. Die verrassende zet leverde de jonge leider zijn befaamde Nobelprijs voor de Vrede op.

En de Tigreeërs? Die voelen zich sinds het vredesakkoord ingesloten door vijandige buren. Velen zien Isaias Afewerki, de onfrisse leider van Eritrea, zelfs als het brein achter de oorlog. Na maanden ontkennen moest Abiy einde maart toch toegeven dat Eritrese eenheden in Tigray actief waren.

De Eritrese troepen houden nog steeds lelijk huis in de regio. Wanneer zullen ze vertrekken, denkt u?

Tronvoll: De vraag is niet zozeer wanneer, maar óf ze het veld ooit zullen ruimen. Mochten ze dat doen, dan zouden de TDF de door de Eritrese troepen ingenomen gebieden heel snel heroveren. Eritrea en de regering in Addis zullen dat niet toestaan. De Eritrese troepen zijn de belangrijkste krijgsmacht in Tigray.

Door de vele conflicten in het land hebben de Ethiopische troepen overal vuurtjes te blussen. Ze kampen ook met een rekruteringsprobleem en met overlopers. Het is dus weinig waarschijnlijk dat Ethiopische troepen het vacuüm kunnen innemen als de Eritreeërs zich terugtrekken.

Wat heeft Eritrees president Isaias Afewerki bij dit conflict te winnen?

Tronvoll: Isaias zint op wraak na het verlies van de grensoorlog met Ethiopië, twintig jaar geleden. Sindsdien schrijft hij alle problemen in zijn land toe aan het TPLF. De Eritrese soldaten hebben duidelijke orders om de bevolking en infrastructuur van Tigray te vernietigen, mogelijk ook om te doden met een genocidale intentie.

‘Vergeleken met Isaias is Abiy een beginner.’

Isaias heeft ook territoriale ambities. Hij wil het grensstadje Badme heroveren, en wellicht ook meer dan dat. Het is moeilijk om bevestigde informatie te krijgen, maar het lijkt erop dat de Eritrese soldaten een groter gebied annexeren dan wat de VN-grenscommissie hun heeft toegewezen. Ze delen er intussen Eritrese identiteitskaarten uit aan de Tigreeërs die niet zijn gevlucht.

Ten slotte gebruikt Isaias de oorlog in Tigray om zijn invloed in Ethiopië en de hele regio te vergroten. Zijn troepen zijn actief op verschillende plaatsen in het land. Bovendien zijn Eritrese inlichtingendiensten zeer goed ingebed in Addis. In de immigratiedienst bijvoorbeeld. Isaias wil weer de “Big Brother” in de Hoorn van Afrika zijn, om het simpel uit te drukken.

Eigenlijk zegt u: Abiy gooide het met Isaias op een akkoordje en dat draaide nu anders uit?

Tronvoll: In zekere zin, ja. Abiy – denk ik, zeker weet ik dat natuurlijk nooit – wou vrede met Eritrea om de economische ontwikkeling in Ethiopië te stimuleren. Maar hij rekende ook op de hulp van Isaias om het TPLF klein te krijgen.

Vergeleken met Isaias is Abiy een beginner. Hij kan de gevolgen van zijn beslissingen niet helemaal inschatten. Dat maakt het ook veel makkelijker voor Isaias om hem te bespelen. En overigens niet alleen Isaias, maar ook de Amhaarse politieke elite, die zonder meer in Ethiopië de touwtjes in handen heeft.

Amhaarse expansiedrift

Behalve de Eritreeërs zijn ook de Amharen, de op één na grootste etnische groep van het land, zeer bedrijvig in de oorlog. Hoe zou u hun rol omschrijven?

Tronvoll: Ooit regeerden de Amharen in Ethiopië. ‘Amharen zijn geboren om te heersen’, zoals een oud gezegde luidt. Maar tijdens het TPLF-bewind moesten ze genoegen nemen met een tweederangsrol. Dat was een vernedering voor de Amhaarse politieke elite en een enorme klap voor haar verstandhouding met Ethiopië. Vandaag wordt ze gedreven door wraakzucht.

‘De oorlog over het verloren grondgebied zal eindeloos doorgaan.’

De Amharen willen ook de gebieden terugwinnen die ze menen te hebben verloren toen de Tigreeërs aan de macht kwamen: Welkait, Tegede, Humera Telemte en Raya. Met succes, volgens de regionale president van Amhara. Ze staan onder civiel toezicht, er zijn nieuwe borden geplaatst en de weinige Tigreeërs die niet zijn gevlucht, kregen Amhaarse identiteitskaarten.

Die territoriale ambitie is overigens niet nieuw. In 2016 pakte het TPLF kolonel Demeke Zewdu op vanwege zijn expansie-ideeën en de demonstraties die hij destijds op touw zette, bijvoorbeeld in Welkait. In 2018, toen Demeke vrijkwam, zette hij het heroveren van de verloren gebieden opnieuw op de agenda van de Amhara Democratic Party. Ook dat was een teken aan de wand.

Tot hoever willen de Amharen gaan?

Tronvoll: De oorlog over het verloren grondgebied zal eindeloos doorgaan, want Tigray zal dat verlies nooit aanvaarden. Tegelijk zien we ook dat de Amhaarse milities niet verder gaan dan de Tekezé-rivier, die zij beschouwen als de grens tussen Amhara en Tigray. Ze willen niet in de hooglanden van Tigray vechten en sneuvelen.

In deze fase van het conflict vechten de Amharen vooral mee in de federale regeringstroepen. Amhaarse milities of speciale eenheden concentreren zich nu eerder op andere verloren gebieden, onder meer in de westelijke regio Benshangul-Gumuz, op de grens met Soedan. Dat maakt deel uit van hun nationalistische expansiedrang.

Verkiezingen

In deze weinig goeds voorspellende omstandigheden stevent het land af op verkiezingen. Wat een gevoel voor timing.

Tronvoll: Als er verkiezingen komen, zullen die alleszins weinig geloofwaardig zijn. De verkiezingsraad heeft geen enkele ervaring met het opzetten van verkiezingen. Ze talmt, ze kan haar lokale afdelingen niet bemannen, en haar structuren worden op het regionale niveau gekaapt door de regeringspartij. Zoals in de Somalische regio, waar de oppositie intussen al de strijd staakte.

‘Als de Amharen Abiy niet langer nodig hebben, zullen ze hem wellicht aan de kant schuiven.’

Toch vrees ik dat de internationale gemeenschap de verkiezingen zal steunen. Ze hebben geen andere keuze, want ze hebben alle belang bij een legitieme regering. Abiys mandaat is al maanden geleden afgelopen, en verkiezingen kunnen een einde maken aan die illegitieme politieke situatie.

Denkt u dan dat eventuele verkiezingen sowieso een succes zullen zijn voor Abiy en zijn Welvaartspartij?

Tronvoll: Abiy zal alleen verkiezingen organiseren als hij denkt dat hij zal winnen. Alleen: wat is de Welvaartspartij vandaag? De partij is hopeloos verdeeld en lijkt geen gemeenschappelijke visie te hebben over Ethiopië. En wat zal Abiy Ahmed morgen nog betekenen? Als de Amharen – het dominante blok in de partij – Abiy niet langer nodig hebben, zullen ze hem wellicht aan de kant schuiven.

Het tij kan snel keren voor de premier. In Amhara zijn er al grootschalige protesten tegen Abiy en het Amhaarse deel van de Welvaartspartij. Mensen worden er opgejut door de nationalistische Amhara-beweging NAMA, die Abiy er onder meer van beschuldigt opzettelijk onrust te stoken.

Wellicht zal er hardhandig opgetreden worden in de regio en zal NAMA niet meer mogen deelnemen aan de verkiezingen. Die worden dus een schijnvertoning, want die partij is de enige echte oppositiepartij in de regio Amhara.

De Welvaartspartij zal mogelijk niet standhouden. Ethiopië wel?

Tronvoll: Ethiopië kampt met de typische gebreken van een keizerrijk. Abiy probeert zichzelf te portretteren als de nieuwe keizer die zijn rijk redt, maar hij zorgt alleen maar voor meer verzet. Ik vrees dat Ethiopië, althans in zijn huidige vorm, niet meer zal bestaan. Wellicht wel als een soort van conceptuele entiteit, maar het centrale gezag zal delen van zijn grondgebied moeten afstaan, officieel of officieus.

Onafhankelijkheid

Dat geldt zeker voor Tigray. De roep om een onafhankelijke staat klinkt intussen almaar luider.

Tronvoll: De pesterijen en vervolgingen van de voorbije jaren hebben veel Tigreeërs doen beseffen dat ze niet langer deel willen uitmaken van Ethiopië. Dat was ooit anders. Deze burgeroorlog wordt door een meerderheid van Tigreeërs gezien als een onafhankelijkheidsstrijd. Als er een referendum zou komen, ben ik zeker dat er bijna unaniem voor soevereiniteit wordt gestemd.

‘De Amharen bevelen Abiy nu, niet andersom.’

Zal dat zich ook vertalen in een onafhankelijk Tigray?

Tronvoll: Dat is een ander verhaal. Je kunt perfect een de facto staat zijn zonder soevereiniteit. Kijk maar naar Somaliland (officieel nog deel van Somalië, red.). Dat is al jaren een van de best functionerende staten in de Hoorn van Afrika, maar het heeft geen internationale erkenning.

Een onafhankelijk Tigray heeft weinig slaagkansen met vijandige regimes in Eritrea en in Addis. Toch is deze oorlog ook riskant voor de machthebbers in Eritrea. Door zich in de strijd te mengen, kan Isaias zijn hand overspelen. Een nieuw regime in Eritrea dat de Tigreeërs vriendelijker gezind is, zou de dynamiek van een onafhankelijk Tigray ingrijpend veranderen.

Is een diplomatieke oplossing nog mogelijk voor Tigray?

Tronvoll: Dat moet alleszins het streefdoel zijn. Abiy zou bijvoorbeeld kunnen toegeven aan de druk en onderhandelingen aanvaarden. Maar zijn bewegingsruimte is zo beperkt. Hij heeft de steun van de Amharen nodig om aan de macht te blijven. Zij bevelen Abiy nu, niet andersom. Ze zullen bovendien de gebieden die ze intussen hebben veroverd nooit willen teruggeven. Dus neen, ik zie geen snelle diplomatieke oplossing.

En zal u bij de volgende verkiezingen ook waarnemer zijn?

Tronvoll: (lacht) Ik wacht op een uitnodiging van de verkiezingscommissie.