‘We verbinden “vluchtelingen” te vaak met het Globale Zuiden. Niets garandeert dat het ons nooit overkomt’

Hevige regenval, regularisatiedebatten of een grote virusuitbraak zijn slechts het begin van een toekomst vol internationale twisten, zo betoogt de Britse professor geopolitiek Klaus Dodds. Grenzen winnen weer aan belang volgens hem. ‘Als Europeanen genoten wij jarenlang “border privilege”, grensprivilege. Die tijd is voorbij.’

Als een profetie beschreef geopoliticoloog Klaus Dodds in zijn recentste boek Border Wars hoe overstromingen onze continenten zullen teisteren en mens en dier op drift zullen doen slaan. Luttele uren nadat ons land een ijzingwekkende minuut stilte voor de bijna veertig dodelijke watersnoodslachtoffers hield, zetten we de webcam aan voor een interview.

‘Extreme hitte en oncontroleerbare overstromingen zullen deel gaan uitmaken van het “nieuwe normaal”.’

‘Het stond in alle Britse kranten. Mijn gedachten zijn bij jullie’, zegt hij vanuit zijn kantoor in Londen. Toch zijn overstromingen slechts een onderdeel in het groter migratie- en grenzenonderzoek dat Dodds al decennia bezighoudt.

Het Westen kende relatieve rust en vrijheid tussen de instorting van de Berlijnse Muur in 1989 en de aanslagen op de Twin Towers in 2001, maar die zijn definitief voorbij volgens de auteur. De klimaatverandering, economische machtsverschuivingen en onze koloniale drang naar de ruimte zullen meer dan ooit conflicten opleveren.

Het eerste slechte nieuws: dit zal lang niet de enige grote watersnood zijn, schrijft u.

Klaus Dodds: Helaas niet. Extreme hitte en oncontroleerbare overstromingen zullen deel gaan uitmaken van het ‘nieuwe normaal’. Tot nu dachten wij westerlingen vaak dat we daar met onze moderne en gesofisticeerde infrastructuur wel tegen bestand zouden zijn. Maar wat bij jullie in België is gebeurd, toont aan dat ook Europa de dans niet ontspringt.

Geologen spreken al enkele jaren over het antropoceen, een tijdperk waarin wij mensen de impact beginnen merken van onze aanwezigheid op aarde.

In Australië en het westen van de Verenigde Staten zijn langdurige bosbranden nu al geen uitzonderingen meer. Wetenschappers hebben het nu al over zogenaamde ‘zombievuren’: dat zijn vuurhaarden die in de koudere seizoenen lichtjes doven maar vanaf de lente weer nieuwe branden doen ontstaan. Californië, dat altijd bekend stond om haar aangename klimaat, dreigt de komende decennia niet leefbaar meer te worden.

Staten in de VS zoals Florida en Louisiana zullen dan weer regelmatig met stormen en overstromingen te kampen hebben.

Het is de paradox van de klimaatverandering. Zowel een schaarste als een teveel aan water zullen onze internationale relaties op scherp stellen.

Klaus Dodds: In de gebieden rond de evenaar wordt landbouw stilaan onmogelijk omdat de grond te droog is. Andere landen worden geconfronteerd met overstromingen en krijgen op hun beurt te maken met vervuiling van het drinkwater. Het stijgen van de zeespiegel draagt daar met verzouting ook aan bij.

Staten moeten op zoek naar andere reserves, en botsen daarbij met concurrerende landen. Nu al zijn dammen vaak een aanleiding voor grensconflicten. Maar als het water schaars wordt, zal de spanning alleen nog meer toenemen.

Aan de andere kant zullen door het smelten van poolkappen nieuwe vaarroutes ontstaan. De machtigen der aarde willen strijden om vrijgekomen grondstoffen in gebieden die vroeger niet toegankelijk waren.

Gelooft u in de kansen van het pas voorgestelde Fit for 55-klimaatplan, de zogenaamde Green Deal van de Europese Unie?

Klaus Dodds: Het belangrijkste is dat de Europese Commissie initiatief toont en het klimaatprobleem erkent. Dit decennium zal cruciaal worden. Of het klimaatplan dan ook een succes wordt? Daar durf ik mijn hand niet voor in het vuur steken.

‘Dit decennium zal cruciaal worden.’

De Europese Unie bestaat uit 27 lidstaten met een eigen agenda en eigen belangen. Sommige landen hebben bijvoorbeeld een nog erg vitale koolindustrie. Anderen pretenderen de beste van de klas te zijn, maar hebben dan weer een grote virtuele voetafdruk.

Neem Noorwegen. Het land investeert fors in de nieuwste groenestroomtechnologie, maar importeert anderzijds ook veel koffie uit Zuid-Amerika. Dat externe waterverbruik komt natuurlijk niet op de eindafrekening te staan.

Andere vraagstukken moeten ons ook bezighouden. Wat doen we met het vliegverkeer? Hoe gedragen we ons als Europese consument? Moeten we onze levensstijl niet eens gaan omgooien?

In uw boek focust u vooral op grensconflicten en migratiebewegingen. Is het denkbaar dat de Europeaan ooit weer vluchteling op eigen continent wordt?

Klaus Dodds: Die gedachte was het uitgangspunt van de in 2004 uitgebrachte film The Day After Tomorrow. Daarin vluchten inwoners van de Verenigde Staten na een sneeuwstorm richting Mexico. Fictie, zou je denken. Tot inwoners van New Orleans in 2005 na de doorkomst van storm Katrina voor het eerst klimaatvluchtelingen werden genoemd.

We verbinden de term vluchtelingen nog te vaak met het Globale Zuiden, terwijl niets garandeert dat het ons nooit overkomt. Gemeenschappen uit Europese kustgebieden moeten binnen enkele decennia misschien verhuizen, en het is goed mogelijk dat jullie Belgen in de toekomst ook afhankelijk zijn van anderen.

Toch schrijft u dat de meeste klimaatvluchtelingen uit het Globale Zuiden zullen komen. Is het niet paradoxaal dat politieke partijen die zich scherp opstellen tegenover migratie doorgaans zo weinig aandacht besteden aan het klimaat?

Klaus Dodds: De meeste van die partijen tonen zich op het publiek forum sterk tegenover migratie, maar beseffen anderzijds ook dat ze bepaalde migranten graag ontvangen. Hoogopgeleide academici of laaggeschoolde seizoenarbeiders die goedkoper werken zijn vaak wél welkom.

Dat er toch zo stoer wordt gepraat over het versterken van grenzen, is hun vorm van identiteitspolitiek. Heel wat vluchtelingen zullen trouwens nooit in Europa raken. Voornamelijk armere buurlanden vangen het gros van de migranten op.

Het is ook een bewuste strategie om hen daar te houden. Kijk naar wat Europa met Turkije heeft afgesproken (de EU-Turkijedeal, red.). Wij betalen jullie, dan is het ons probleem niet.

Ons land werd deze zomer geconfronteerd met 409 hongerstakers die ‘de regularisatie van mensen zonder papieren in België’ vroegen ‘op basis van duidelijke en permanente criteria’. Het debat toont nogmaals aan hoe gevoelig het migratiethema is.

Klaus Dodds: Zoals ik in mijn boek schreef: grenzen zijn meer dan slagbomen en douanecontroles. Het zijn denkbeeldige lijnen die ons als groep van een buitenstaander scheiden.

Het is zo ook gemakkelijker om mensen als een probleem af te schilderen, meer dan de miljarden data en dollars die dagelijks tal van grenzen oversteken.

Wat die hongerstakers betreft: ik denk dat er stilaan nood is aan een nieuwe vluchtelingenconventie die rekening houdt met actuele uitdagingen. De overeenkomsten van Genève (1951) zijn geschreven in de geest van een nakende Koude Oorlog. De criteria zijn opgesteld op maat van de Oost-Europeaan die het Sovjetregime wou ontvluchten.

Maar wat bijvoorbeeld met toekomstige klimaatvluchtelingen? Hebben zij recht op asiel? Ethische discussies over wie recht heeft op een verblijf zullen enkel toenemen. We kunnen er maar beter op voorbereid zijn.

Het moralistische aspect van opvang van vluchtelingen wordt vaak tegenover het economische gezet. Heel wat Europese welvaartssystemen zouden grote migratiegolven niet aankunnen, volgens critici.

Klaus Dodds: Mijn gevoel zegt dat dat een drogreden is voor een onderliggend, ongemakkelijk gevoel van omkering.

Terwijl in de 19de eeuw heel wat Europeanen onder de vlag van het imperialisme naar Afrika gingen, komen nu veel meer Afrikanen onze kant op. In Londen zullen witte Britten binnenkort een minderheid vormen. Voor sommigen voelt dat aan als een bedreiging.

Soms vraag ik me af: hoe ziet extreemrechts haar eigen toekomst in een samenleving waarin iedereen wel minstens één geëmigreerde ouder zal hebben?

De grootste les over grenzen leerden we uiteraard het voorbije anderhalf jaar. Voor de gemiddelde twintiger met een Europees paspoort was het tot dat moment ondenkbaar dat zelfs een reisje naar een buurland niet meer zou kunnen.

Klaus Dodds: Deze gezondheidscrisis heeft gedaan wat niemand ooit voor mogelijk achtte. Op een gegeven moment heeft hij zelfs Schengen (het Europese akkoord waardoor EU-burgers vrij door de lidstaten kunnen reizen, red.) op de knieën gekregen. Alles wat we ooit voor vanzelfsprekend hielden, werd opgeschort.

Wat zegt dat over ons?

Klaus Dodds: Dat we jarenlang border privilige of grensprivilege hebben genoten. Vooral de jaren negentig waren een uitzonderlijk decennium van vrij reizen. Het IJzeren Gordijn was net verdwenen en voor Europeanen leek het alsof de hele wereld plots aan hun voeten lag.

Maar grenzen zijn helemaal terug en we hebben het er verdomd lastig mee. Terwijl voor mijn generatie Joegoslavië nog het hoogst haalbare was, is internationaal reizen voor jongeren van nu altijd de norm geweest. Het is voor hen vreemd als je enkele maanden geen voet op een vliegtuig meer zet. Ik denk dat we stilaan aan het einde van dat tijdperk komen.

Omdat dodelijke, reizende virussen ook vaste prik zullen worden, zoals u en andere wetenschappers stellen?

Klaus Dodds: Ja. Er heerst consensus onder virologen en klimaatwetenschappers dat er steeds vaker nieuwe virussen zullen opduiken. Anders dan mensen houden die geen rekening met grenzen. Omdat door internationaal vliegverkeer en massatoerisme ziektes binnen een etmaal aan de andere kant van de wereld staan, maar ook omdat we door ons gebruik van de planeet nieuwe ecosystemen creëren waarin virussen bij wijze van spreken vrij spel krijgen.

Het aankomende decennium zal wellicht nog enkele grote gezondheidscrisissen kennen. We zijn er nog niet vanaf.

Dat klinkt deterministisch. Wat kunnen we doen?

Klaus Dodds: We hebben het moeilijk te aanvaarden dat we écht wel in het antropoceen leven. In plaats van dure raketten de ruimte in te schieten, moeten we ons gaan focussen op het leven op deze planeet.

‘Grenzen zijn helemaal terug en we hebben het er verdomd lastig mee.’

We moeten nadenken over de toekomst van het globaal toerisme, de massale bomenkap en een brandstofvervanger voor vliegtuigen. Tot slot moeten we politieke systemen uitdenken die verder kijken dan de volgende stembusgang. Alleen met een langetermijnaanpak kunnen we dit aan.

Uw boek lag al zo goed als klaar bij de uitgever toen Joe Biden het presidentschap van de VS overnam van Donald Trump. Is er reden tot optimisme?

Klaus Dodds: Het grootste verschil is dat de Verenigde Staten een president hebben gekregen die, in tegenstelling tot zijn voorganger, de klimaatuitdagingen wel erkent en, nog belangrijker, er ook naar handelt.

Onlangs nog heeft hij een plan van meer dan drie miljard dollar aan de Senaat voorgelegd om de transitie naar groenere stroom mogelijk te maken. Biden begrijpt de urgentie van het probleem en dat is op zich al een reden om optimistisch te zijn.

Migratie blijft wel een struikelblok. Het is niet omdat Trump toeterde over zijn muur, dat Mexicanen of andere migranten het aan de zuidgrens plots makkelijker gaan hebben nu Biden president is. Harde grenzen en een repressief beleid blijven de regel. Geen enkele Democraat wil de geschiedenis ingaan als een softie.

Miljardairs als Jeff Bezos of Elon Musk wagen zich nu al aan commerciële miljoenentripjes naar de atmosfeer. U waarschuwt ons voor die expansiedrang in de ruimte.

Klaus Dodds: Ik geloof niet in een futuristische star wars waarbij verschillende naties elkaar met laserschietende ruimteschepen zullen bekampen in een ver universum. De strijd zal zich vooral in de baan rond onze aarde afspelen.

Satellieten spelen een steeds grotere rol in onze surveillancemaatschappij, en om de beste plekjes in de atmosfeer wordt nu al bikkelhard geknokt. Denk maar aan de Starlink-satellietentrein die Musk vorige zomer lanceerde. Wie zegt dat die technologie op termijn niet leiden tot problemen leidt?

Vanuit de ruimte is het internet kwetsbaar. Wat als criminelen, staten of zelfs bedrijven satellieten inzetten om signalen te verstoren, zodat communicatie of toegang tot het elektriciteitsnet onmogelijk wordt?

Het is een gekke gedachte, maar we kennen die kilometershoge atmosfeer ondertussen beter dan onze eigen oceanen. En dat terwijl de uitdagingen voor ons voortbestaan als soort juist zich juist hier beneden op aarde afspelen.

Border Wars: the conflicts that will define our future door Klaus Dodds. Uitgegeven door Ebury Press (Penguin), 304 pagina’s, ISBN 9781529102598. Jef Cauwenberghs is sociaal antropoloog en freelancejournalist.