‘Halfslachtig’ compromis over opheffing patenten coronavaccins voor ontwikkelingslanden

India en Zuid-Afrika vragen al lang om de intellectuele eigendomsrechten op coronavaccins tijdelijk op te heffen. Na 18 maanden onderhandelen is er nu een compromis bereikt met de Verenigde Staten en dwarsligger EU. Maar waarnemers en hulporganisaties vinden de gelekte ontwerptekst ontoereikend.

Eerder deze week lekte de tekst van een voorlopige overeenkomst tussen de vier landen over een zogeheten TRIPS-vrijstelling. Die term verwijst naar een belangrijk verdrag van de Wereldhandelsorganisatie (WTO) over intellectuele eigendom, waarin onder meer de opheffing van patenten op covidvaccins wordt geregeld.

De gelekte tekst is slechts een voorzichtige eerste aanzet tot een daadwerkelijke opheffing van de patenten. Het compromis moet nog goedgekeurd worden door de EU-lidstaten en daarna moeten de 164 WTO-leden hun fiat nog geven.

TRIPS-Vrijstelling?

Volgens recent onderzoek eiste de coronapandemie vier keer meer doden in lage-inkomenslanden dan in landen met een hoog inkomen. Een belangrijke reden daarvan is de lage vaccinatiegraad van 6 procent in die landen, tegenover bijna 60 procent wereldwijd.

Een tijdelijke opheffing van de patenten en het delen van technologie zou een rechtvaardige verdeling van vaccins sterk ondersteunen, zeggen experts.

Een tijdelijke opheffing van de patenten en het delen van technologie zou een rechtvaardige verdeling van vaccins sterk ondersteunen, zeggen experts. Maar daarom is dus een vrijstelling nodig op het TRIPS-verdrag van de WTO. In die overeenkomst wordt, naast intellectuele eigendom, ook de geheimhouding van chemische formules en data van de klinische tests en dergelijke meer geregeld.

Zuid-Afrika en India dienden in 2020 al een voorstel in bij de WTO voor zo’n TRIPS-vrijstelling. Het geniet brede steun bij een meerderheid van de leden inclusief de Verenigde Staten, maar de Europese Unie, Zwitserland en het Verenigd Koninkrijk - landen of regio’s met een sterke farmalobby - blokkeren het voorstel al anderhalf jaar.

Patstelling

Met het compromis wordt die patstelling doorbroken. Het is een eerste voorzichtig teken aan de wand dat de EU erkent dat intellectuele eigendomsregels en farmaceutische monopolies de globale toegang tot covidvaccins verhinderen. Maar volgens verschillende betrokken partijen is de tekst die nu op tafel ligt ontoereikend om naar echte vaccingelijkheid te gaan.

‘Het is een goede zaak dat er een basis is voor een mogelijk compromis om de belemmeringen voor intellectuele eigendom voor covidvaccins weg te nemen’, vindt Dimitru Eynikel, beleidsmedewerker EU-beleid voor Artsen Zonder Grenzen. ‘Maar alle WTO-leden moeten waakzaam blijven voor het feit dat deze gelekte tekst aanzienlijke beperkingen bevat.’

Volgens Eynikel is de grootste zwakte van het gelekte compromis dat het enkel betrekking heeft op vaccins. ‘Dat behandelingen en diagnostiek uitgesloten worden, is een cruciaal gebrek’, zegt hij. ‘Toegang tot behandelingen en tests blijft namelijk een groot probleem in veel lage- en middeninkomenslanden, deels vanwege octrooibelemmeringen en beperkende licentieovereenkomsten die worden gecontroleerd door farmaceutische bedrijven.’

Beperkingen

Onder het compromis zou de TRIPS-vrijstelling bovendien enkel beschikbaar zijn voor WTO-lidstaten die vorig jaar minder dan 10 procent van de globale export van vaccins voor hun rekening namen. Grote vaccinexporteurs zoals India en China zijn dus mogelijk uitgesloten, terwijl daar al de nodige infrastructuur en knowhow aanwezig is.

‘Dit uitgelekte voorstel is niet de uitgebreide TRIPS-vrijstelling die door meer dan honderd landen wordt geëist.’

De tekst heeft ook enkel betrekking op patenten in de enge zin van het woord, dus niet op het vrijgeven van handelsgeheimen zoals chemische formules en klinische testgevens. Beide zijn cruciaal om de vaccins daadwerkelijk te kunnen produceren.

‘Dit uitgelekte voorstel is niet de uitgebreide TRIPS-vrijstelling die door meer dan honderd landen wordt geëist. Tenzij het aanzienlijk wordt verbeterd, zal het niet voldoende zijn om een einde te maken aan de vaccinapartheid en de toegang voor iedereen te garanderen’, zegt Max Lawson, vicevoorzitter van de People’s Vaccine Alliance. Die koepel vertegenwoordigt een honderdtal organisaties die pleiten voor een covidvaccin dat wereldwijd gratis toegankelijk is voor iedereen, om de pandemie zo snel mogelijk te beëindigen.

‘In tijden van crisis zijn halfslachtige maatregelen geen optie. Elke belemmering van toegang tot deze cruciale vaccins en behandelingen moet worden weggenomen. We dringen er bij de lidstaten op aan om terug te keren naar de onderhandelingstafel en terug te komen met een alomvattende TRIPS-vrijstelling die deze pandemie kan indammen garanderen dat iedereen wordt beschermd.’