Japan heeft het laagste aantal daklozen ter wereld, maar dat lijkt een grove onderschatting

Nergens ter wereld zouden er minder daklozen zijn dan in Japan. Maar dak- en thuisloosheid is een onderschat probleem in het land van de rijzende zon, stellen Japanse non-profitorganisaties. En ook corona zorgt voor bijkomende uitdagingen. ‘De overheid moet haar beleid stoelen op correcte gegevens.’

In de aanloop naar de Olympische Spelen werden daklozen de afgelopen jaren uit hun parken en plastic tentjes verjaagd. De regering van de metropool Tokio wilde hen uit het straatbeeld, de parkbewoners moesten plaatsmaken voor de bouw van Olympische faciliteiten. Maar de daklozengemeenschap lijdt er momenteel vooral onder de maatschappelijke gevolgen van COVID-19.

100 yen

De Japanse non-fictieschrijver Isshii Kōta kaartte eind mei in een artikel voor de krant Friday Digital de alarmerende toestand van daklozen in Tokio aan. Tijdens een wandeling door de stad viel het de schrijver op dat daklozen meer dan gewoonlijk zaten te bedelen.

Ishii praatte met een dakloze man die hij Jiro noemt. ‘Jiro verdiende de kost door aluminium blikjes te verzamelen en te verkopen. Hij vertelde dat aluminium blikjes oorspronkelijk ongeveer 100 yen (76 eurocent) per kilo opbrachten, schommelend van dag tot dag’, schrijft Ishii. ‘Maar door de coronacrisis is de prijs gezakt en zijn er minder blikjes te vinden. Hierdoor verdient Jiro soms geen 100 yen per dag, ook al zoekt hij de hele dag de straten af.’

‘In 2002, toen het aantal daklozen meer dan 25.000 bedroeg, nam de regering maatregelen. Ook ondersteuningsgroepen die in het hele land waren opgericht, organiseerden elke dag ergens een voedselbedeling’, schrijft Ishii verder.

Die voedselbedelingen verstrekten ook allerlei benodigdheden zoals kleding en mobiele telefoons. Het aanbod aan veilige jobs voor daklozen steeg, evenals het aantal hulpdiensten waarop zij beroep konden doen. De publieke en private inspanningen, gecombineerd met het herstel van de Japanse economie, verminderden het aantal daklozen tot ongeveer 10.000 in 2012. Volgens Ishii stopten daklozen rond die tijd met bedelen.

Tsubasa Yuuki is hulpcoördinator van Moyai, een non-profitorganisatie die bijstand verleent aan dak- en thuislozen in Tokio. In een e-mail aan MO* legt hij uit welke uitdagingen de pandemie met zich meebrengt. ‘Meer dan de helft van de mensen die bij ons terechtkomen heeft een soort job. Meer dan 70 procent van hen verzamelt onder andere blikjes. Anderen werken in de bouw of in een andere informele baan.’

Daklozen noemen de activiteiten die ze ondernemen om in hun levensonderhoud te voorzien ‘hōmuresu suru’ of ‘dakloos doen’.

Daklozen noemen de activiteiten die ze ondernemen om in hun levensonderhoud te voorzien hōmuresu suru of ‘dakloos doen’. De term omvat dingen verzamelen, recycleren, doorverkopen en occasioneel werk als dagarbeider op bouwwerven. Een baan als dagarbeider is meestal zwartwerk, aangezien een identiteitskaart met vast adres vereist is om zich te registreren bij het ministerie van Werk.

Tsubasa vertelt dat de uitbraak van het coronavirus het aantal georganiseerde evenementen en andere activiteiten sterk heeft verminderd. ‘Dit leidde tot een daling van de inkomsten van daklozen zonder vaste tewerkstelling, voornamelijk voor de verzamelaars. Verder zien sommige hulporganisaties ook af van voedselvoorziening.’

Bovendien vormt het extreme weer in Japan een gevaar voor daklozen. Er zijn regelmatig tyfoons en door zware regenval komen overstromingen er vaak voor. ‘Als de noodtoestand wordt afgekondigd door een verhoogd aantal besmettingen en als tegelijk openbare voorzieningen zoals bibliotheken sluiten, hebben daklozen overdag geen plek om te schuilen voor harde wind en regen’, zegt Tsubasa.

Ook de verminderde sociale controle maakt het leven van daklozen onveiliger. ‘Er hangen nu ongure figuren rond, en we kunnen niet meer naar de plaatsen gaan waar we vroeger werkten of sliepen’, vertelde Jiro ook aan schrijver Isshii Kōta. ‘In het verleden waren er veel mensen in de stad, dat hielp om een oogje in het zeil te houden. Maar nu, met minder kantoorpersoneel, studenten en toeristen, is het aantal slechte mensen sterk gestegen, waardoor het minder veilig is. Andere daklozen zijn zelfs al afgetuigd in verlaten straatjes.’

Ichii beaamt Jiro’s gevoel. Hij schrijft dat bijvoorbeeld in Kabukichō, een beruchte buurt in Tokio, bendeleden voordien niet te zien waren door al het volk, maar dat ze nu sterk opvallen.

Beperkende definitie, lage cijfers

Non-profitorganisaties stellen jaar op jaar vast dat het aantal mensen zonder vaste woonst sterk wordt onderschat in Japan. Volgens de Betaalbare Huisvestingsdatabase van de OESO telde Japan in 2020 slechts 3992 dak- en thuislozen op een bevolking van ongeveer 126 miljoen. Dat is het laagste aantal ter wereld. Maar die informatie is gebaseerd op tellingen uitgevoerd door het Japanse ministerie van Gezondheid, Werk en Welzijn (MHLW). Daar zit het probleem volgens de organisaties.

De Japanse overheid maakt namelijk een onderscheid tussen daklozen en thuislozen. Voor het ministerie van Gezondheid, Werk en Welzijn is een hōmuresu, afgeleid van het Engelse woord homeless, iemand die ‘zijn dagelijkse leven doorbrengt in een park, aan een rivierbedding, langs een weg, aan een station of een andere instelling’. Deze definitie sluit dus a priori mensen uit die thuisloos zijn. Een thuisloze heeft geen eigen dak boven het hoofd, maar kan soms wel alternatieve accommodatie voorzien.

Japanse thuislozen zoeken bijvoorbeeld vaak onderdak in mangacafés. Voor ongeveer 15 euro per nacht kan men er een afzonderlijk kamertje met een computer boeken en onbeperkt manga, Japanse strips, lezen. De kamers lijken sterk op toilethokjes qua afmetingen en privacy. Je kan namelijk gewoon via de boven- of onderkant naar binnen te kijken. Mangacafés zijn door de lagere tarieven een goedkopere optie dan een hotel. Er zijn ook douchevoorzieningen en een reservatie is niet nodig, waardoor ze een populaire slaapplek zijn voor mensen zonder vast verblijf.

Door de beperkende definitie van de overheid valt een groot deel van de Japanse thuislozen buiten de tellingen. ‘Volgens onderzoek uit 2018 van de metropolitane regering van Tokio wordt het aantal mensen dat in Tokio in internetcafés slaapt, geschat op 4000’, vertelt Tsubasa.

‘Verder deden meer dan 4000 mensen zonder stabiele huisvesting beroep op het bijstandssysteem. Zij werden in tijdelijke opvangcentra ondergebracht’, legt Tsubasa uit. Sommige mensen die een aanvraag in Tokio indienen, worden ondergebracht in faciliteiten van naburige prefecturen. Het werkelijke aantal mensen (in Tokio) dat gebruik maakt van overheidsdiensten ligt daardoor veel hoger volgens hem.

Volgens Tsubasa lijdt het geen twijfel dat het aantal dak- en thuislozen is toegenomen als gevolg van COVID-19. Het virus heeft een enorme impact op de Japanse arbeidsmarkt. De Japanse kwaliteitskrant Asahi Shimbun rapporteerde in april dat meer dan 100.000 mensen hun job verloren sinds het begin van de pandemie. Compensatie voor huur of accommodatie georganiseerd door het bedrijf maakt in vele gevallen deel uit van het loon.

‘Mensen die gehuisvest worden door het bedrijf waar ze werken, dreigen bij ontslag ook hun woonplaats te verliezen.’

‘Mensen die gehuisvest worden door het bedrijf waar ze werken, dreigen bij ontslag ook hun woonplaats te verliezen. We denken dat er veel van zulke gevallen zijn’, vertelt Tsubasa. ‘Er zijn ook mensen die de huur van hun huis niet meer kunnen betalen en die moeten verhuizen. Zij vormen een bevolkingsgroep die nog op straat kan belanden.’

De pandemie sloeg disproportioneel hard toe bij Japanse vrouwen. Vrouwen worden niet correct vertegenwoordigd n de overheidsgegevens, omdat zij zoveel mogelijk proberen niet op straat te belanden. Volgens de data van het ministerie voor 2020 zouden vrouwen slechts 4,2 procent uitmaken van de daklozengemeenschap. Bij Moyai zegt men dat dit aantal veel hoger zou liggen als vrouwen die in mangacafés of opvangcentra verblijven, deel zouden uitmaken van de berekening.

Een verschil van dag en nacht

Ook de manier van dataverwerving die de Japanse regering hanteert, heeft een grote invloed op de lage officiële cijfers. Tsubasa legt uit waarom de officiële cijfers in het geval van Tokio niet correct zijn: ‘Naast de enquête van het ministerie van Volksgezondheid, Werk en Welzijn (MHLW) heeft een particuliere organisatie, het Centrum voor Belangenbehartiging en Onderzoek naar Dakloosheid (ARCH) ook een straattelling uitgevoerd. Terwijl het ministerie tellingen overdag organiseert, gaan de vrijwilligers van ARCH ‘s nachts de straat op. Als gevolg daarvan is het aantal mensen dat in het ARCH-onderzoek werd geteld ongeveer tweemaal zo hoog als dat van het ministerie.’

ARCH telde het aantal daklozen in de 6 meest centraal gelegen districten van Tokio en vergeleek de resultaten met die van het MHLW. Het ministerie merkte overdag 290 daklozen in deze districten op, maar de vrijwilligers van ARCH registreerden ’s nachts 618 mensen in hetzelfde gebied. Op basis van deze bevindingen schat de non-profitorganisatie dat er geen 818 maar ongeveer 1540 daklozen straat leven in Tokio.

De non-profitorganisatie schat dat er geen 818 maar ongeveer 1540 daklozen op straat leven in Tokio.

Lokale bewoners kaartten deze verschillen al aan bij de autoriteiten, schreef ARCH in de bespreking van de resultaten van de straattelling. Maar volgens de non-profitorganisatie wil de lokale overheid haar huidige onderzoeksmethode niet aanpassen, omdat ze de evolutie op een bepaald tijdstip wil kunnen observeren. ARCH stelt dat de huidige manier van tellen om beleidsredenen de werkelijkheid verdraait. De organisatie maant de Japanse overheid aan om in het belang van de daklozen haar beleid te stoelen op correcte data.

Lees ook

Tijdelijk bezet: hier woont (even) een dak- of thuisloze

Huiselijk geweld

De organisatie Moyai gaat ervan uit dat dak- en thuisloosheid bij vrouwen is toegenomen sinds het begin van de pandemie, hoewel ze niet weet in welke mate. Tussen april 2020 en maart 2021 waren meer dan 20 procent van de bezoekers van de organisatie vrouwen.

Volgens Tsubasa is huiselijk geweld een van de twee voornaamste redenen voor de groeiende dakloosheid bij vrouwen. ‘In 2020 werden er meer dan 190.000 gevallen van huiselijk geweld gerapporteerd bij overheidsinstanties. Dat zijn 1,6 keer meer gevallen dan in 2019’, vertelt hij.

Ook de economische situatie speelt een rol. ‘De economische impact van COVID-19 is overduidelijk in elke sector, maar raakt de dienstensector het hardst. Vrouwen in Japan zijn voornamelijk tewerkgesteld in slecht betaalde dienstenjobs, inclusief essentiële beroepen. Daarenboven zijn deze banen vaak deeltijds of niet op vaste basis. Single vrouwen en alleenstaande moeders in het bijzonder hebben daardoor te kampen met een moeilijke economische situatie.’