Somaliërs tonen weerbaarheid in zoveelste crisis

In Somalië nam de regering doortastende maatregelen om de verspreiding van het coronavirus in te dijken. Maar in de hoofdstad Mogadishu is daar nog maar weinig van te merken. ‘Lockdown? Als de regering ons eten geeft!’ Een verslag over corona in een van Afrika’s armste en kwetsbaarste landen.

Het is alle hens aan dek bij Radio Ergo. Journalisten zijn druk in de weer om de laatste informatie over het coronavirus te bundelen voor de uitzending van morgen. Dagelijks brengt het Somalische radiostation een uur humanitair nieuws en beantwoordt het vragen van luisteraars. Dat doen de journalisten met de nodige expertise en zonder te polariseren. Een aanpak die loont, zo blijkt: meer dan de helft van de Somaliërs stemt regelmatig af op Radio Ergo.

‘Radio is ontzettend populair in Somalië,’ vertelt Louise Tunbridge, die al jaren aan het hoofd staat van Radio Ergo. ‘Er is een hoge graad van analfabetisme. Veel mensen volgen het nieuws dus via de radio. Televisie heeft wel een zeker publiek, maar dat is vooral geconcentreerd in de stedelijke gebieden, omdat een tv-satelliet installeren duur is. Radio heeft veruit de grootste ontvangst, zeker als je zoals wij met korte golf uitzendt. Dan bereik je het hele land, zelfs de IDP-kampen (internally displaced persons, of intern ontheemden, tc).’

Radio Sheikh

Nu Somalië op weg is om de grootste broeihaard van corona in Oost-Afrika te worden, stelt Radio Ergo alles in het werk om zijn luisteraars zo goed mogelijk te informeren.

Tunbridge: ‘We proberen in te spelen op hoe de meeste Somaliërs nieuws opnemen en verwerken. Islam is erg belangrijk, dus we proberen mensen ook via die weg te sensibiliseren. Daarom hebben we een nieuw item toegevoegd: “Radio Sheikh”. Twee keer per week nodigen we een populaire islamitische geleerde uit om vijf minuten te komen praten over hoe je je tegen het virus kunt beschermen. Wij zijn overigens niet de enigen die zo te werk gaan. Ook het ministerie voor Religieuze Zaken in Mogadishu betrekt prominente islamitische leiders bij zijn sensibiliseringscampagne.’

‘In “Radio Sheikh” vertelt een populaire islamitische geleerde hoe je je tegen het virus kunt beschermen.’

Wat alvast niet helpt, zijn de hardnekkige mythes die het virus omsluieren. Zo zou het minder goed gedijen in landen met een warm klimaat, zoals Somalië. Of het zou geen vat hebben op moslims — een broodjeaapverhaal dat ook de islamitische terreurbeweging Al Shabaab, die in delen van het land actief is, herkauwt in haar propaganda.

Nood aan perspectief

Op 16 maart werd het eerste besmettingsgeval van corona vastgesteld in Somalië. Zoals de meeste landen in de regio reageerde de regering met strenge maatregelen: ze schorste alle luchtverkeer en stelde een verbod in op bijeenkomsten, ook religieuze. Maar ondanks de vele inspanningen is er nog maar weinig veranderd. De markten zijn elke dag eivol, net zoals verschillende moskeeën en theehuizen. Bijna niemand die afstand houdt.

‘Er kwam zoveel protest tegen de maatregelen dat de regering ze na een tijdje moest terugschroeven,’ vertelt journalist Abdalle Ahmed Mumin ons vanuit Mogadishu. Dat is niet zo verrassend, vindt hij: ‘De meeste Somaliërs zijn dagloners. Ze vertrekken vroeg in de ochtend, zoeken op de markt een baantje en keren ‘s avonds terug naar huis. Met het kleine bedrag dat ze hebben verdiend, kopen ze eten voor het gezin, dat gemiddeld uit vijf à zeven personen bestaat. De regering beloofde een tegemoetkoming nu veel mensen niet meer kunnen werken, maar ik geloof niet dat die er ooit komt.’

Nochtans dreigt nog een andere kaalslag: bijna de helft van de Somaliërs rekent op geld dat ze ontvangen van vrienden of familie in de diaspora. Doordat velen van hen in het buitenland hun baan hebben verloren, zijn ze niet meer in staat om geld op te sturen.

‘Somaliërs gaan niet altijd naar het ziekenhuis als ze ziek zijn. Ze leven met de ziekte, lijden in stilte, en dan gaan ze dood.’

Niet alleen Mumin is kritisch. Ook Tunbridge van Radio Ergo stelt vast dat een lockdown weinig rekening houdt met de dagelijkse realiteit van veel Somaliërs: ‘Wie de middelen heeft om in quarantaine te gaan, heeft makkelijk praten. Maar voor velen zijn de strenge maatregelen onhoudbaar. 2,5 miljoen mensen wonen in IDP-kampen zeer dicht op elkaar, zonder gepaste sanitaire voorzieningen. Voor hen is het zeker onmogelijk om zich aan de regels te houden.’

We moeten bovendien het grotere plaatje zien, meent Tunbridge: ‘Somaliërs zijn het gewend om te leven met een enorme onzekerheid. Corona is vaak niet meer dan een nieuwe bril om naar andere problemen te kijken. Bijna drie decennia van conflict eisten een enorme tol. De klimaatcrisis leidde tot periodes van cyclische droogte, plotse overstromingen en sprinkhanenplagen die grote stukken landbouwgrond verwoestten, met alle gevolgen voor de voedselvoorziening van dien.’

Tunbridge: ‘Zelfs al zouden alle overlijdens steeds worden geregistreerd, dan nog kennen we niet altijd de doodsoorzaak. Bovendien gaan Somaliërs niet altijd naar het ziekenhuis als ze zich ziek voelen. Ze weten dat ze het geld niet hebben voor een eventuele behandeling. Dus ze leven met de ziekte, lijden in stilte, en dan gaan ze dood.’

While responding to confirmed #COVID19 cases, #Somalia is experiencing a new wave of flash floods. @SC_Somalia is warning of the devastating impact on children due to these multiple disasters.
Read full statement https://t.co/iT45x0vhER
Photo credits: Puntland Statehouse Media pic.twitter.com/ieuEMCH9g5

— Save the Children in Somalia (@SC_Somalia) April 29, 2020

Twijfel over cijfers

Intussen telt het land zeker 756 bevestigde besmettingsgevallen, met 35 gerapporteerde sterfgevallen en 61 genezingen (volgens laatste cijfers op 4 mei). Het aantal besmettingen stijgt relatief snel. Al is de vraag hoeveel die cijfers zeggen, zolang het ministerie van Volksgezondheid geen informatie vrijgeeft over hoeveel tests het uitvoert.

Bovendien is de federale regering van president Farmaajo een symbolische regering: haar gezag reikt niet verder dan de hoofdstad Mogadishu. Zolang er geen transparante samenwerking is op nationaal niveau kunnen we het aantal besmettingen onmogelijk kennen.

Mumin: ‘De gebieden die in handen zijn van de terreurbeweging Al Shabaab zijn een blinde vlek. De rest van Somalië is onderverdeeld in federale lidstaten die in hoge mate soeverein zijn, of in sommige gevallen zelfs rebelleren tegen Mogadishu. Ten slotte heb je nog Somaliland, een gebied dat zich eenzijdig onafhankelijk heeft verklaard, en waar de federale regering al helemaal niets te zeggen heeft. De officiële cijfers gelden dus vooral voor Mogadishu.’

‘Journalisten die verslag doen over het virus worden systematisch tegengewerkt of bedreigd.’

De autoriteiten weigeren bovendien om de media te vertellen wat er precies aan de hand is. Mumin: ‘Wie verslag wil doen van het virus wordt systematisch tegengewerkt of bedreigd. Meerdere journalisten zijn al onder druk gezet om hun artikels in te trekken. Het lijkt wel alsof de autoriteiten de werkelijke omvang van het virus bewust vaag willen houden.’

De officiële communicatie verloopt ontzettend chaotisch en verschillende instanties spreken elkaar tegen. Zo meldde de burgemeester van Mogadishu afgelopen zaterdag dat tussen 19 april en 1 mei al meer dan 500 doden zijn geteld. Geen van deze overlijdens werd onderzocht op COVID-19, ondanks dat de minister van Informatie eerder had meegedeeld dat het coronavirus de oorzaak is van alle recente overlijdens in het land — ‘omdat het op dit moment nu eenmaal de grootste doodsoorzaak is’.

Lees ook

Repressie, zelfcensuur en ballingschap: overleven als journalist in Somalië

Burgers schieten in actie

‘Onze gezondheidszorg is nu al een van de zwakste ter wereld, en de regering heeft weinig ambitie om erin te investeren’, zegt Mumin. ‘De nationale begroting voorziet een verwaarloosbaar bedrag voor het ministerie van Volksgezondheid, terwijl het kantoor van de president, dat van de eerste minister en dat van de parlementsvoorzitter elk een genereuze som krijgen!’

Volgens het gezamenlijke COVID-19-actieplan van de VN en hun lokale partners in Somalië heeft minder dan 20 procent van de medische faciliteiten de benodigde apparatuur en voorraden om epidemieën in toom te houden. Turkije heeft zich intussen bijzonder solidair getoond met gulle donaties van gezichtsmaskers, ontsmettingsmiddelen, testkits en ventilatoren. Alleen: wie gaat met dat materiaal aan de slag in een land dat amper 2 gezondheidswerkers per 100.000 mensen telt?

Maar ook al zijn de uitdagingen groot en de middelen beperkt, toch blijven de Somaliërs niet bij de pakken zitten. Corona is niet de eerste ramp waar zij mee te maken krijgen, en wie nu al uitgaat van een doemscenario gaat voorbij aan de inspanningen van lokale ngo’s, gezondheidswerkers of betrokken burgers, die hun belang en weerbaarheid in het verleden al meermaals hebben bewezen en die ook in deze crisis het voortouw nemen.

Tunbridge: ‘Er zijn ontelbare kleine verhalen op te tekenen. Burgers gaan letterlijk van deur tot deur om te sensibiliseren. Vrouwengroepen maken mondmaskers van lokale materialen. Universiteitsstudenten produceren handgel, omdat de import of de verdeling ervan moeizaam gaat. Een man die een metaalwinkel runt, bedacht een doeltreffend handwasstation dat nu door winkels en bedrijven wordt aangekocht.’

‘Ja, er is heel veel goodwill,’ besluit Tunbridge. ‘En met Radio Ergo proberen we ook díé verhalen naar buiten te brengen.’ Dan relativerend: ‘Maar pas over enkele weken zullen we weten hoe ernstig de situatie echt is.’

Dat de verspreiding van betrouwbare informatie essentieel is, wordt duidelijk uit de vragen waarmee mensen naar Radio Ergo bellen. Onlangs vroeg iemand of muggen ook COVID-19 verspreiden. Een andere luisteraar maakte zich zorgen om de sterke prijsstijging van voeding. Er bestaat dus nog veel onduidelijkheid over het nieuwe virus. ‘We hebben nog wel wat werk voor de boeg,’ aldus Tunbridge.