Vandana Shiva: 'Diversiteit is het antwoord'

Wat is het probleem met de nieuwe zaadwetgeving?

Vandana Shiva: Het Europese voorstel is erop gericht een monopolie over de zaden te krijgen, net zoals een Indisch wetsvoorstel in 2004 probeerde te doen. Men wil in eerste instantie patenten verwerven en zich het intellectuele eigendom van de zaden toe-eigenen. Ik had het privilege om in 1987 uitgenodigd te worden op een meeting van de biotech-industrie, waar ook de zadenindustrie deel van uitmaakt. Die stelde daar onverhuld: “wij willen patenten.” Om die te bemachtigen, moet men pretenderen iets te hebben wat echt “nieuw” is en dan is genetische modificatie de oplossing. Je claimt de ontwerper te zijn van dat zaad. GMO (Genetically Modified Organisms) staat voor mij voor God moves over. Bedoeling is om royalties te creëren en van zaden een gigantische bron van inkomsten te maken.

En wat beoogt de hervorming dan?

Vandana Shiva: De natuur heeft zoveel zaden en planten, dat de zaadmultinationals niet in staat zijn die allemaal te patenteren. Wat ze beogen is de boeren en tuinders te verplichten de zaden, die ze nu nog vrij hanteren, te registreren. Zaadmultinationals willen een systeem, gebaseerd op een grotere uniformiteit en die vraag wordt ondersteund door de Europese Commissie. Voor mij staat uniformiteit gelijk aan fascisme, terwijl diversiteit gelijk is aan vrijheid. In Indië hebben we tweehonderdduizend variëteiten rijst. Die zijn gegroeid uit de natuur en op grond van selectie door boeren.

Het gaat om twee tegengestelde benaderingen: boeren kweken met het oog op diversiteit, de industrie kweekt met het oog op uniformiteit. Uniformiteit is makkelijker voor de controle en de imputs en heeft uiteindelijk tot doel een monopolie te verwerven.  

Hoe is dat in India afgelopen?  

Vandana Shiva: Ik heb toen het hele land rondgereisd, infosessies opgezet en een beweging voor burgerlijke ongehoorzaamheid op gang gebracht.  We hebben handtekeningen verzameld die ik aan eerste minister Manmohan Singh heb overhandigd. Ik zei hem: “Meneer de eerste minister, u vergeet dat wij in het land van Gandhi leven. De Britten probeerden destijds hetzelfde te doen met het zout en zegden dat Indiërs geen zout kunnen ontginnen. Gandhi ging naar het strand, nam het zout uit de zee en zei: ‘De natuur geeft dit gratis voor ons onderhoud. Wij zullen hier zelf ons zout blijven halen, wij zullen uw wet niet gehoorzamen.’”

Ik zei: “Wij gaan exact hetzelfde doen en die wet niet gehoorzamen. Hier zijn 100.000 handtekeningen van boeren die zich verzetten. En dit is pas het begin. Deze variëteiten zijn uit het verleden tot ons gekomen, we hebben die nodig voor ons overleven. De natuur geeft die ons gratis.  Voor elke wet die ons zaad illegaal maakt en het gebruik ervan criminaliseert,  zullen hogere wetten ons dwingen tot ongehoorzaamheid: de wet van de ecologie en van sociale gerechtigheid.”

De wet is niet door het parlement geraakt omdat er bewustzijn was gegroeid en een beweging voor burgerlijke ongehoorzaamheid. Hetzelfde moeten we doen met het wetsontwerp van de Europese Commissie. Deze wet zou er niet mogen komen en als hij toch goedgekeurd wordt, zou men er geen gevolg aan mogen geven.

Het gaat om complexe juridische procedures en uiterst belangrijke beslissingen die in alle stilte worden genomen. Wie niet met landbouw begaan is, begrijpt de impact niet.

Vandana Shiva: Daarom heeft Navdanya over heel de wereld, maar met een sterke poot in Europa, een campagne voor “de vrijheid van het zaad”, opgezet. We hebben een internationaal bureau geopend in Firenze, Italië en de voorzitter van dat Italiaanse bureau zal ook naar het Europees Parlement komen om het thema te bespreken. In het netwerk zitten verschillende mensen die door de crisis hun werk verloren, maar kunnen terugvallen op ervaring, kennis en een breed netwerk. Ik heb tien jaar lang in Toscane meegewerkt in een campagne over de toekomst van voedsel, samen met de president van Toscane. We hebben toen een zaadwet erdoor gekregen die stelde dat het zaad van boeren in Toscane nooit illegaal kan beschouwd worden in de handen van boeren.

Kleinschalig is dit misschien haalbaar, op internationaal vlak is het veel moeilijker.

Vandana Shiva: Toscane was een eerste stap. We hebben ook een globale zaadwet gelanceerd, gebaseerd op enkele fundamentele principes. Uitgangspunt is dat het een wetenschappelijke leugen is  dat uniformiteit beter is dan diversiteit. Diversiteit is essentieel in tijden van klimaatverandering. Diversiteit is ook essentieel vandaag omdat voedsel vaak geen voedingswaarde meer bevat. Mensen worden ziek door nutritionele tekorten. De boulimie-epidemie wordt niet alleen door junkfood veroorzaakt maar ook door een verstoring van het metabolisme dat niet de juiste micronutriënten heeft. Zowel de gezondheidscrisis als de ecologische crisis zijn gebaat bij diversiteit. Zaden kweken gaat over het belang van diversiteit.

Een tweede leugen die we in die globale zaadcampagne willen ontmaskeren, is dat Monsanto zaad produceert. Zaad is gemeengoed. We hebben topjuristen en topwetenschappers over dit thema samengebracht, wat nooit eerder gebeurde. Het modelontwerp dat wij voorstellen is beschikbaar op de website van Navdanya. Mensen kunnen dit gebruiken als inspiratie om hun eigen charter op te stellen om het wetsontwerp over de privatisering van het zaad in de Europese Unie tegen te houden.

De Europese Unie is gebouwd op het principe van subsidiariteit.  Dat wil zeggen: wat best op het laagste niveau gebeurt, moet op het laagste niveau gedaan worden. Zaad wordt het best ontwikkeld, bewaard en gebruikt op het lokale niveau. En elke wetgeving over zaden zou het best komen van de nationale regeringen en niet van de Europese Commissie.

U staat al decennia op de barricade om de strijd aan te gaan met de multinationals.  Wat hebt u geleerd?  

Vandana Shiva: De eerste les is om nooit bang te zijn. Die grote reuzen zijn heel machtig. Ze hebben me bedreigd en gekleineerd. Ze  kunnen een grote invloed uitoefenen maar je mag hun uitspraken en beweringen nooit als maatstaf gebruiken. De natuur, de eeuwenoude kennis van de boeren, dat is voor ons de maatstaf. Wanneer je volgens jouw geweten de juiste dingen doet, met jouw volledige kennis van wat waar en echt is, hoef je niet bang te zijn.

Gandhi gaf ons het ultieme wapen, dat “burgerlijke ongehoorzaamheid” heet. In het Hindi betekent dit: “satyagraha”, “de kracht van de waarheid”. Die kracht is in ieder van ons aanwezig. Het gaat over de toekomst van de planeet en de toekomst van de mensheid die op het spel staat.

In hun ogen verdient uw kennis het niet om “wetenschap” genoemd te worden.

Vandana Shiva: Mijn volgende boek gaat precies hierover. Het punt is dat ze niet weten hoe een ecologisch systeem werkt. Je moet het bodemleven kennen, je moet iets afweten van biodiversiteit, je moet iets kennen van de relatie tussen vriendelijke en schadelijke insecten, over de relatie tussen planten en dieren. Dat is wat men “agro-ecologie” noemt. Hun kennis is kennis die dood veroorzaakt. Het is geen kennis van het leven.

Is elke (bio)technologische ingreep in de landbouw slecht?

Vandana Shiva: De chemische industrie van de pesticiden is dezelfde als die welke tijdens de tweede wereldoorlog de chemische oorlogsvoering van munitie voorzag. In mijn visie is een technologie die voortkomt uit oorlogsvoering en die wordt toegepast op levende processen en levende systemen, destructief. Er is echter ook technologie die voortbouwt op levende processen, op zowel traditionele kennis als nieuwe inzichten uit het bestuderen van de ecologie. Dat zijn de nieuwe inzichten rond agro-ecologie of epigenetica. Genen zijn geen gouden bollen om miljoenen te verzamelen. Het gaat erom hun relatie met de omgeving te bestuderen, de complexiteit te zien van hoe genen werken.

De alternatieve visie blijft wel in de marge.

Vandana Shiva: De beweging groeit heel sterk. Ik kom net van Bhutan waar de regering me gevraagd heeft om de transitie naar honderd procent organische landbouw mee uit te werken. Twintig Bhutanezen volgen momenteel een praktijkervaring op onze organische boerderij in Dehradun in India. Onlangs was ik op de lancering van een boek van de karmapa (een spiritueel leider, zoals de dalai lama en hoofd van een van de vier boeddhistische scholen) over hoe het huidige landbouwsysteem honger veroorzaakt. Een vijftal Tibetanen kwam nadien naar mij om te vertellen dat verschillende van hun boeren bij ons een opleiding gevolgd hadden.

In juli ga ik naar Brazilië, op uitnodiging van het Ministerie voor  Familiale Landbouw voor een conferentie.  Brazilië heeft een heel sterke lobby van de agro-industrie, maar er is ook de beweging van familiale landbouw en landloze boeren. We moeten onszelf ook niet te zeer laten overdonderen door naar één trend te kijken. We moeten de trend die het leven beschermt, stimuleren en cultiveren om de planeet, de biodiversiteit, de mensheid en onze toekomst veilig te stellen.

Kan de alternatieve benadering van de landbouw een antwoord bieden op de problemen van een groeiende wereldbevolking, de impact van de klimaatverandering en de ecosystemen die het begeven?

Vandana Shiva: Precies omdat de bevolking groeit, moeten we op een meer efficiënte manier gebruik maken van de bronnen. Alle industriële en chemische landbouw en ggo-landbouw is gebaseerd op monocultuur. Op het vlak van voedingswaarde, produceert monocultuur minder voedingswaarde per hectare. En wanneer die monoculturen ingezet worden voor commodities voor de wereldmarkt, produceren ze al helemaal geen voedsel. Negentig procent van de maïs en van de soja die in de wereld verbouwd wordt, is niet bestemd voor voedsel voor de mensen maar voor biobrandstof of om dieren te voeden in fokkerijen. Dit is geen voedselsysteem, het is een commodity systeem. Het creëert honger, want wanneer je voedsel wegneemt van mensen om dieren te voederen, veroorzaak je honger en leed bij de mensen.

Met Navdanya zijn we dertig jaar geleden begonnen met het bewaren van zaden, onder het motto “kweek diversiteit”. Ontelbare boeren hebben vandaag in India een landbouw ontwikkeld, gebaseerd op diversiteit. Diversiteit zorgt voor resistentie en veerkracht. Het dominante landbouwmodel is ook heel kwetsbaar voor klimaatverandering omwille van die uniformiteit.

Bij voedsel gaat het niet alleen om gewicht, het gaat ook om voedingswaarde en kwaliteit. Biodiversiteit in de landbouw levert meer voedingswaarde per hectare dan intensifiëring door chemicaliën. Wij zouden twee India’s kunnen voeden, gebaseerd op het model dat wij met Navdanya volgen. We zouden wel twee maal de wereldbevolking kunnen voeden. We zijn nu met zeven miljard, Monsanto stelt negen miljard in het vooruitzicht. Wij kunnen veertien miljard mensen voeden op een duurzame manier zonder schade toe te brengen aan de ecosystemen.

Het huidige model veroorzaakt ook ziektes omdat het toxische stoffen produceert. De bt-gewassen zijn pesticideproducerende gewassen die ervoor gezorgd hebben dat 75 procent van de bijen uitgestorven is. Die bijen vertegenwoordigen 200 miljard euro in polinatie. Waar ga je dat halen als de bijen er niet meer zijn?

Een gezonde bodem vertegenwoordigt een onschatbare waarde aan nutriënten. Door slecht bodembeheer zullen over twintig jaar de fosfaten uitgeput zijn. Waar gaan we die halen? Bodemorganismen kunnen die permanent aanmaken, als we zorg dragen voor die bodem. Tegenwoordig bestempel ik industriële, door grote agro-industrie gedreven landbouw als onverantwoordelijke en onwetende landbouw omdat die de processen waarmee de landbouw werkt, negeert.

U bent gevraagd om op het Jaarforum van Deutsche Welle ( internationaal georiënteerde Duitse omroep) te komen spreken over waarden. Wat is uw boodschap?

Vandana Shiva: De waarde die het systeem aandrijft, is hebzucht. De eerste waarde die we daar tegenover moeten stellen en opnieuw moeten cultiveren, is solidariteit en medeleven. Niet alleen om de mensheid maar ook om de planeet te redden. Heel wat mensen vandaag leven vanuit die waarde. Een moeder zou geen kind kunnen opvoeden als ze alleen voor zichzelf leeft.

De tweede belangrijke waarde is coöperatie. Men heeft ons altijd voorgehouden dat concurrentie  een waarde is die we moeten nastreven. Vandaag is coöperatie veel heilzamer voor de wereld.

Een derde aspect is de waarde van verbondenheid. De wereld draait op onderlinge verbondenheid. We zijn blind als we dit niet zien. Alle economie, alle wetenschap in handen van kapitalistische patriarchen hebben ons het gevoel gegeven van losgekoppeld te zijn. Die onderlinge verbondenheid blijkt vandaag ook uit de nieuwe wetenschap. Onze hersenen zijn plastisch en elastisch. Ze absorberen wat ze in hun omgeving aangeboden krijgen. Computergames beïnvloeden jouw hersenen, maar biomoestuinieren in de stad evenzeer.

Dat blijkt steeds meer ook uit wetenschappelijk onderzoek. De nieuwe wetenschap heeft het steeds meer over die onderlinge verbondenheid. Systeemdenken in plaats van reductionistisch denken. Ik noem dit ook vrouwelijke waarden, want de mannelijke waarden van dominantie en hebzucht hebben gedefinieerd wat het betekent om mens te zijn, maar het heeft geleid tot een eerder onmenselijke samenleving. Economie en ecologie komen alle twee van dezelfde wortel “oikos”, huis, maar we behandelen de planeet al lang niet meer als ons huis. We moeten de economie terugbrengen binnen de ecologische grenzen en wortelen in waardigheid en rechten van de mensen, ook van de toekomstige generaties.

Op dinsdag 17 september geeft Vandana Shiva een publiekslezing in het NTGent. Een initiatief van Oikos, in samenwerking met GONZ, Broederlijk Delen en MO*. Na een lezing waarin Shiva spreekt over voedsel en landbouw, gaan schrijver Jeroen Olyslaegers en Thierry Kesteloot van Oxfam-Solidariteit met haar in gesprek. Inschrijven kan via info@oikos.be.