Politiek in tijden van populisme

Het aantal landen dat zich een democratie mag noemen daalt. En in de landen die al lang vertrouwd zijn met de democratie zijn er allerlei problemen: het vertrouwen tussen de burgers en hun bestuurders is zoek, de uitvoerende macht knaagt aan de legitimiteit van de rechtspraak en die van de vierde macht, de media. Die laatste worden bevolkt door ‘de oneerlijkste mensen ter wereld’, aldus de Amerikaanse president Donald Trump.

In China wordt stilletjes genoten van die democratische problemen en wordt gezegd dat 2016 bewijst dat democratie niet werkt als ze presidenten als Trump of verrassingen als de Brexit oplevert. Op zo’n moment is het goed om boeken te hebben als The Origins of Political Order en Political Order and Political Decay van de Amerikaanse politicoloog Francis Fukuyama die dit alles in een breder perspectief kunnen zetten. Fukuyama is de man die in 1990 het einde van de geschiedenis en de eeuwige overwinning van democratie en de liberale markteconomie uitriep. Het siert hem dat hij sindsdien zijn visie heeft herzien. Dat is voor een groot stuk te danken aan zijn grondige studie van de geschiedenis van bestuursvormen wereldwijd.

Tegenkrachten

Fukuyama onderscheidt drie cruciale bestuurlijke instellingen: de staat, de rechtsstaat en democratie/rekenschap. Zo leert zijn historische analyse dat China meer dan 2.000 jaar geleden de staat “uitvond”: een organisatiesysteem dat belastingen heft, personeel selecteert op basis van talent in plaats van verwantschap, een geweldsmonopolie heeft, en basisdiensten zoals onderricht en zorg verschaft. Dat bleek de beste manier om de oorlog te winnen in de periode van de strijdende staten tussen 700 en 300 voor Christus.

Als de Amerikaanse politiek in verval is, is dat volgens Fukuyama omdat de democratie uitgehold wordt door lobbyisme

Het opmerkelijke is dat deze vroegrijpe staat in China nooit echt een tegenwicht heeft gekregen in de vorm van een georganiseerde religie of civiele samenleving. Altijd werd dat tegenwicht door de staat met wortel en tak uitgeroeid. En in het hedendaagse China is dat nog steeds zo.

Het waren juist die tegenkrachten die elders de basis legden voor de rechtsstaat: de koning moest zich op bepaalde gebieden verantwoorden tegenover de religieuze rechtbanken of de georganiseerde adel. Daar lagen de diepe wortels voor de rechtsstaat die je nu in Europa (en de Europese telgen in Noord-Amerika en Australië) of India ziet: de kern van de rechtsstaat is immers dat de regels ook gelden voor de machtigen, de koningen en de presidenten.

Wat Fukuyama in zijn tweede boek sterk benadrukt – speciaal voor het Amerikaanse publiek – is dat de bestuurlijke capaciteit van de staat een waarde op zich is, die niet per se tot stand komt door meer democratie. Als de Amerikaanse politiek in verval is, is het volgens hem omdat de democratie uitgehold wordt door lobbyisme, maar evenzeer door de eeuwige Amerikaanse achterdocht tegenover de overheid.

De VS hadden een democratie voor ze over een staat beschikten, daardoor heeft het land altijd last gehad van cliëntelisme.

Bestuurlijke apparaten krijgen niet de gekwalificeerde mensen noch de duidelijke mandaten en de autonomie die nodig zijn om goed te kunnen werken. Die tegenmacht ging later ook meer en meer gepaard met democratie, met rekenschap afleggen aan de gehele bevolking, maar lang niet altijd. Wat we uit dit alles leren, is dat het heden diepe wortels in het verleden heeft.

De VS hadden een democratie voor ze over een staat beschikten, daardoor heeft het land altijd last gehad van cliëntelisme: verkozen politici bemanden de administratie met hun achterban en familie. Tegenwoordig zijn het vooral veteranen van Amerika’s vele oorlogen die banen krijgen bij de overheid, of ze nu geschikt zijn of niet. Fukuyama schreef twee boeken die je niet alleen helpen om het verleden maar ook het heden beter te begrijpen, onder meer omdat hij zich baseert op de politieke ervaringen van volkeren overal te wereld. Een standaardwerk.

De richting na de Brexit

Stefan Rummens, politiek filosoof aan de KU Leuven, analyseert in zijn knappe boek Wat een theater! Politiek in tijden van populisme en technocratie wat er in de Europese democratieën aan de hand is. De kern van het probleem is volgens hem dat de nationale democratieën veel macht hebben verloren aan de mondiale economische krachten of de erg onvolmaakte Europese democratie.

In een sterk derde hoofdstuk beschrijft Rummens helder hoe de Wereldhandelsorganisatie (WHO), de Europese Unie en de technocratische netwerken steeds meer macht van de nationale politiek hebben afgenomen en ongrijpbaar hebben gemaakt. Hij maakt ook aanneembaar hoe nauw die technocratie aanleunt bij een neoliberale ideologie die op alle niveaus concurrentie wil organiseren en de overheid zo vaak reduceert tot loutere concurrentiemanager.

De markt wetten opleggen, zoals de EU als hoogste prioriteit heeft, is sociaal, fiscaal en ecologisch niet neutraal, maar nergens kan dat worden aangeklaagd. Het Europees Parlement mag geen wetten maken, en de Europese Commissie noemt zich onafhankelijk en kan niet worden weggestemd.

Rummens schreef zijn boek voor de Brexit plaatsvond, maar het werd onbedoeld bijna een voorspelling van de gevolgen van de technocratische machtsgreep: als mensen het gevoel krijgen dat het systeem niet meer voor hen werkt, dan verwerpen ze het systeem, aldus Rummens. Daarom stemden ze voor Trump of Brexit.

Rummens acht het nationalisme een begrijpelijke reactie op de anonieme machtsgreep, maar het biedt geen antwoord op de globalisering van de wereld.

Rummens vindt het populisme een begrijpelijke reactie op de anonieme machtsgreep, maar vindt het desondanks een groot gevaar, omdat het de democratie bedreigt. Ook het nationalisme acht Rummens een begrijpelijke reactie, maar in wezen nostalgisch: het biedt geen antwoord op de globalisering van de wereld. De N-VA en andere nationalistische democraten vinden dat een democratie pas echt mogelijk is binnen een culturele eenheid. Het probleem daarmee is dat de maatschappelijke werkelijkheid daar sterk van afwijkt: mensen wonen nu eenmaal door de vele migratiestromen “gemengd” bij elkaar. Alleen de democratische solidariteit om, samen in diversiteit, een democratische samenleving te vormen biedt hier een oplossing, onderstreept Rummens.

Dat betekent meteen ook dat voor Rummens de “oplossing” van het probleem schuilt in de uitbouw van de Europese democratie: een heuse Europese regering die over een meerderheid beschikt in een echt Europees parlement, en een echte oppositie die de meerderheid op het Europese podium het vuur na aan de schenen legt, en de burger de kans biedt voor een alternatief te kiezen. En zo weer greep te krijgen op zijn toekomst.

Wat een theater! Politiek in tijden van populisme en technocratie van Stefan Rummens is uitgegeven door uitgeverij Pelckmans Pro, 253 blz. ISBN 978 94 6337 024 0

De oorsprong van onze politiek 1. Van de prehistorie tot de Verlichting van Francis Fukuyama is uitgegeven door uitgeverij Contact, 572 blz., ISBN 978 90 254 3221 8

De oorsprong van onze politiek 2. Orde en verval van Francis Fukuyama is uitgegeven door uitgeverij Atlas Contact, 720 blz., 978 90 450 2805 7