Belfius investeert in goudmijn die waterbronnen vergiftigt

Op een zondagavond in september 2015 ontvangen de inwoners van het dorpje Jachal een alarmerend WhatsAppbericht. Mijnwerkers van de bijna tweehonderd kilometer verderop gelegen goudmijn Veladero sturen een waarschuwing aan alle bewoners van de Argentijnse provincie San Juan. Er is een afvoerpijpleiding gescheurd waardoor er duizenden liters met cyanide en kwik vervuild water de rivieren van San Juan zijn ingelekt.

‘De gouverneur en de mijnpolitie weten hiervan’, schrijven de mijnwerkers stiekem. ‘Maar de bevolking zal zeker de laatste zijn die wordt geïnformeerd. Gebruik daarom geen kraanwater om te drinken of te koken.’

Veladero is een megamijn op meer dan vierduizend meter hoogte in het Argentijnse Andesgebergte, tegen de Chileense grens aan. Het complex is eigendom van de Canadese multinational Barrick Gold Corporation. San Juan is koud en droog. Er liggen tientallen gletsjers rond de mijn. De door smeltwater gevoede rivieren zijn er essentieel voor de drinkwatervoorziening. Maar San Juan is ook het mineralenrijkste gebied van Argentinië.

Barrick Gold heeft daarom flink geïnvesteerd in twee grote megamijnen diep in de Andes. In Veladero zit nog 252 miljoen ton aan goud in de grond, schat het mijnbedrijf zelf. Dat goud wordt gewonnen door met dynamiet grote stukken erts uit de ondergrond te blazen. Die worden vermalen en in een zeven kilometer lange productievallei met cyanide doordrenkt om stofgoud los te weken. Naast het stofgoud lost de cyanide ook alle andere zware metalen in de steen op – met een extreem giftige afvalcocktail als onvermijdelijk gevolg. Als de pijpleidingen die dat gif moeten afvoeren om welke reden dan ook breken, is de milieuschade niet te overzien.

Het giflek dat San Juan eind 2015 opschrikt, blijkt niet de eerste keer te zijn dat er iets misgaat. En ook niet de laatste keer. Toch komt Barrick Gold keer op keer weg met de vergiftiging van een complete provincie.

Wij gingen op pad om uit te zoeken of het internationale VN-Verdrag over Multinationals en Mensenrechten, waarvoor de onderhandelingen in oktober 2017 van start zijn gegaan, kan helpen tegen de misstanden waarmee de inwoners van San Juan nu al jaren geconfronteerd worden.

Onder de pet

In de eerste dagen na het lek in 2015 probeert Barrick Gold het gifincident onder de pet te houden. Ook provinciegouverneur José Luis Gioja bezweert tegenover bewoners dat er niets aan de hand is. Maar met het stiekem verstuurde bericht van de mijnwerkers raken de inwoners van Jachal in paniek. Ze tillen midden in de nacht de burgemeester uit zijn bed. Schoorvoetend bevestigt hij het giflek. Er ontstaat een run op gebotteld water en binnen enkele uren is er geen schoon drinkwater meer te krijgen in het dorp.

‘De lokale bevolking is opgeofferd voor de rijkdom in de grond waar ze op wonen’

Na dagenlang ontkennen geeft Barrick Gold toe. Er zou geen vijftien maar tweehonderdduizend liter giftig water zijn weggelekt. Maar zelfs dat klopt niet. Uiteindelijk blijkt er ruim een miljoen liter afvalwater de rivieren te zijn ingestroomd.

Als klap op de vuurpijl stuiten de inwoners op nooit eerder openbaar gemaakte verslagen van de lokale mijnpolitie waarin te lezen staat dat de goudmijn op het moment van de giframp al wekenlang boven capaciteit opereert.

‘De lokale bevolking is opgeofferd voor de rijkdom in de grond waar ze op wonen’, vertelt milieuadvocaat Diego Segui boos. ‘Niet door een snelle afrekening met een guillotine, maar via een langzaam proces van ecologische en sociale opoffering. Het is een nachtmerrie. Barrick Gold staat boven de wet.’

Grote tent

Barrick Gold is één van de grootste goud- en koperproducenten ter wereld. In 2017 heeft het conglomeraat veertien mijnen wereldwijd in operatie – en nog een aantal nieuwe concessies in verkenning. De mensenrechtenreputatie van Barrick Gold is niet al te best. In Papoea Nieuw-Guinea wordt Barrick Gold in verband gebracht met illegale landonteigeningen en in Tanzania hebben door het goudbedrijf ingehuurde veiligheidsmensen zich schuldig gemaakt aan geweld tegen vrouwen.

In Papoea Nieuw-Guinea wordt Barrick Gold in verband gebracht met illegale landonteigeningen en in Tanzania hebben door het goudbedrijf ingehuurde veiligheidsmensen zich schuldig gemaakt aan geweld tegen vrouwen.

De tweede goudmijn van Barrick Gold in San Juan is in 2013 stilgelegd omdat tijdens de aanleg twee gletsjers vernietigd werden en de drinkwatervoorziening aan de Chileense kant van het grensproject al voor de opening van de mijn vervuild bleek. Zo’n watermeting legt doorgaans alleen het topje van de ijsberg bloot, legt hydroloog Virginia Carpio uit.

‘Vervuiling in het oppervlakte- en rivierwater is snel vast te stellen. Maar vervuiling die doorsijpelt de grond in gaat veel langzamer. Daardoor weten we niet wat er uiteindelijk naar boven zal komen. Eén ding is zeker, het hele periodieke systeem zal erin vertegenwoordigd zijn.’

We spreken de hydroloog op een koude dinsdagochtend in een tent op het grote dorpsplein, pal voor het gemeentehuis van Jachal. Het is april 2017, anderhalf jaar na het eerste cyanidelek. In de tent is het een gezellige drukte van dorpelingen en activisten die hier regelmatig bijeenkomen om nieuwe acties door te spreken, rivierwateranalyses te bestuderen en zich te beklagen over het totale gebrek aan politieke actie tegen Barrick Gold. Ze hebben zich verenigd in het protestcomité Asamblea de Jachal. Zo proberen de dorpelingen genoegdoening te krijgen van de machtige multinational voor de vervuiling.

De ruime tent hangt vol steunbetuigingen en protestteksten. Aan de wand prijkt ook een levensgrote foto van de plaatselijke gemeenteraadsleden. Niet als eerbetoon, maar omdat ze in 2015 het verzoek van de bewoners om een volksraadpleging over de toekomst van Veladero saboteerden door zich te onthouden van stemming, wijst Carpio.

Rechterlijke macht faalt

Samen dagen ze eind 2015 de CEO van Barrick Gold en verschillende overheidsfunctionarissen voor een lokale rechtbank. In het gerechtelijke dossier ontdekken ze iets schokkends. Tot afgrijzen van de dorpelingen blijkt dat voorafgaand aan 2015 zich nog drie cyanidelekken hebben voorgedaan, waarover de bevolking nooit iets is verteld. Via allerlei juridisch machtsvertoon weet Barrick Gold vervolging te ontlopen. De rechter besluit negen werknemers van Barrick Gold te vervolgen voor praktische fouten; de topmensen en de provincieambtenaren gaan vrijuit. In de mijn zelf mag tijdelijk geen cyanide gebruikt worden, totdat de gescheurde pijpleiding is vervangen. Daarna kan Barrick Gold zijn activiteiten ongestoord hervatten en staan de dorpelingen met lege handen.

‘De autoriteiten in San Juan gedragen zich als bedelaars tegenover Barrick Gold.’

Ze besluiten het er niet bij te laten zitten en brengen de zaak voor een nationale rechtbank in Buenos Aires. Daar schakelt rechter Sebastián Casanello een Amerikaanse hydroloog in om de vervuiling ter plekke te onderzoeken. Hij is de eerste onafhankelijke expert die het mijngebied mag betreden. Vrijwel direct plaatst hij grote vraagtekens bij de mate van vervuiling die hij aantreft rond Veladero.

Maar nog voordat Casanello uitspraak kan doen, wordt hij door het Argentijnse Hooggerechtshof van de zaak afgehaald. De zaak wordt vervolgens terugverwezen naar de lokale rechtbank in Jachal. ‘De autoriteiten in San Juan gedragen zich als bedelaars tegenover Barrick Gold,’ verzucht milieuadvocaat Diego Segui. ‘Maar ons voornaamste probleem is dat de rechterlijke macht in Argentinië niet goed functioneert. In een andere zaak tegen het mijnbouwbedrijf weigert het Argentijnse Hof al tien jaar simpelweg om uitspraak te doen. Op die manier blijft Barrick Gold wegkomen met misstanden.’

Grote risico’s

Goud wordt sinds mensenheugenis als extreem waardevol beschouwd. De oude Egyptenaren beschouwden het als heilig, Spaanse conquistadores waagden hun leven om de mythische gouden stad El Dorado te vinden en Europese alchemisten probeerden zelf goud te maken. Tegenwoordig wordt het edelmetaal vooral gebruikt voor juwelen en dure horloges. Centrale banken en financiële instellingen gebruiken goud als valutareserve en elektronicaproducenten als geleider.

In totaal wordt er op de wereldgoudmarkt elk jaar 4.300 ton verhandeld. Een derde daarvan bestaat uit goud dat al in omloop is, wordt doorverkocht en omgesmolten. De rest wordt nieuw gewonnen in de industriële productiemijnen van Barrick Gold of concurrenten als GoldCorp en Newmont Mining. Daarnaast komt een aanzienlijk deel uit kleine en vaak illegale mijnondernemingen in conflictgebieden. Goud dat vervolgens via allerlei tussenpersonen en smelters bij goudsmeden en juweliers over de hele wereld terechtkomt.

De hoge winstmarges en ondoorzichtige productieketens zorgen ervoor dat goudwinning enorm risicovol is voor mensen en het milieu. Dat begint nu ook langzaam door te dringen in goudconsumerend Europa. In mei 2017 heeft de EU daarom een nieuwe richtlijn aangenomen om de goudimport beter te kunnen reguleren en handel in conflictmineralen aan banden te leggen. In Nederland presenteerde demissionair minister Lilianne Ploumen een maand later een eigen Convenant Verantwoord Goud; een vrijwillige overeenkomst tussen vakorganisaties Federatie Goud en Zilver (FGZ) en Nederlands Gilde van Goudsmeden (NGG), elektronicaproducenten Philips en Fairphone, vakbond FNV, een hele rist ngo’s en het Ministerie van Buitenlandse Zaken.

Europa als geheel is echter goed voor maar twee procent van de jaarlijkse wereldwijde goudconsumptie. Zolang goudvreters als China geen stappen zetten, is het daarom de vraag of Europese maatregelen überhaupt zoden aan de dijk zullen zetten. Bovendien zijn die afspraken niet juridisch bindend voor goudbedrijven en blijven de financiers van bedrijven als Barrick Gold buiten schot.

Belfius

Sinds de financiële crisis zijn beleggers steeds vaker hun toevlucht gaan zoeken in waardevaste investeringen als goud of voedsel. Na 2008 schoot de goudprijs dan ook omhoog en kwam voor de eerste keer ooit boven de duizend dollar per ounce (31 gram) uit. Binnen drie jaar ging ook die prijs over de kop tot bijna tweeduizend dollar. Maar de goudvoorraad blijft al jaren steeds verder achter bij de door deze prijsstijgingen nog eens extra aangejaagde vraag. Ondanks alle productierisico’s blijft investeren in goudmijnbedrijven heel lucratief.

Barrick Gold staat in de top 10 van verdachte bedrijven. Naast private beheerfondsen als Capfi Delen is ook grootbank Belfius via fondsbeheerder Candriam aandeelhouder in Barrick Gold. 

Om de banden tussen de financiële sector en van mensenrechtenschendingen verdachte ondernemingen als Barrick Gold helder te krijgen, publiceert onderzoeksbureau Profundo in 2013 een rapport in opdracht van de ngo-coalitie Eerlijke Bankwijzer. Barrick Gold staat in de top 10 van verdachte bedrijven, net als concurrent GoldCorp, de Zwitserse voedsel- en grondstoffenhandelaar Glencore en Royal Dutch Shell.

Van de onderzochte Nederlandse financiële instellingen hebben alleen ASN Bank, NIBC en Triodos Bank geen enkele relatie met de tien grootste risicobedrijven, zo blijkt uit het onderzoek. ABN Amro, ING Bank, Rabobank, Aegon en Van Lanschot zijn allemaal in het bezit van aandelen Barrick Gold – dat dan al in opspraak is geraakt. Ook verscheidene Belgische financiële instellingen hebben banden met het controversiële goudbedrijf, zo blijkt uit de meest recente gegevens van Profundo. Naast private beheerfondsen als Capfi Delen is ook grootbank Belfius via fondsbeheerder Candriam aandeelhouder in Barrick Gold.

Pensioenfondsen

Dat geldt eveneens voor uit de hele Benelux afkomstige verzekeraars en pensioenfondsen. Het Nederlandse pensioenfonds PGGM beheert namens pensioenfonds PFZW (Zorg & Welzijn) 2,5 miljoen Nederlandse zorgpensioenen. De pensioenbelegger zetelt in een modern vormgegeven kantoor in de rustieke Utrechtse gemeente Zeist – ver weg van de Veladeromijn. Ook PGGM heeft in 2013 miljoenen euro’s aan Barrick Gold-aandelen in handen. Als Profundo zijn onderzoeksrapport presenteert, worden de milieuschendingen van het Canadese mijnbouwbedrijf vanuit Zeist al enige tijd met argusogen bekeken. Later in 2013 start PGGM een dialoog met Barrick Gold. Het pensioenfonds pleit voor een andere bestuurssamenstelling bij de Canadezen – met meer ruimte voor kennis over de mijnbouwoperaties in de top van het bedrijf, verklaart woordvoerder Maurice Wilbrink van de pensioeninvesteerder: ‘Als grote institutionele belegger vinden we dat we de verantwoordelijkheid hebben om van ons aandeelhoudersrecht gebruik te maken en een constructieve dialoog aan te gaan met bedrijven waar zaken niet in de haak zijn.’

Ook ING Bank voelt nattigheid en tekent in 2015 als enige Nederlandse financiële instelling de intentieverklaring voor het Convenant Verantwoord Goud van minister Ploumen. Toch ziet ING uiteindelijk af van ondertekening van de finale afspraken om de goudsector te verduurzamen, bevestigt een woordvoerder: ‘Wij hebben in de startfase van het Convenant oriënterend meegedacht. Later bleek het zich vooral te gaan richten op kleinschalige mijnen waar wij als bank geen relatie mee hebben. Bovendien is destijds ook een begin gemaakt met de opstelling van een apart convenant voor banken. In overleg met het ministerie van Buitenlandse Zaken hebben wij toen besloten om ons daarop te focussen.’

Succesvol signaal?

Vier jaar na publicatie van het kritische Profundo-rapport hebben zowel de Nederlandse als de Belgische tak van ING Bank, pensioenfonds PGGM en de meeste grote financiële instellingen nog steeds aandelenpakketten Barrick Gold in eigendom, zo lezen we in de financiële database van Profundo. Bij veel financiële bedrijven loopt dat via mondiale investeringsfondsen als BlackRock – dat in januari 2018 bekendmaakt voor 6,5 procent eigenaar van Barrick Gold Corporation te zijn. Alleen het Nederlandse grootbank ABN Amro onderneemt actie en verkoopt voor zeven miljoen euro aan aandelen Barrick Gold. Beleggers krijgen per brief het verzoek hun Barrick Goldportefeuille te verplaatsen. Ook het pensioenfonds van ABN Amro zet Barrick Gold vanwege ‘milieuovertredingen’ op de zwarte lijst.

 

PGGM hanteert daarentegen het beleid om maar zelden aandelen af te stoten, verontschuldigt Maurice Wilbrink zich. Eind 2013 concludeert de pensioenbelegger in een financiële verantwoordingsrapportage dat ‘onze inspanning succesvol was [en] bestuursleden worden vervangen’ waarmee ‘een signaal naar andere ondernemingen’ is afgegeven.

Maar Barrick Gold is daarna wel gewoon onderdeel blijven uitmaken van de PGGM-beleggingsportefeuille. Bij de aankoop van aandelen maakt PGGM gebruik van een internationale beleggingsindex waarin de grootste 2.700 publiekgenoteerde bedrijven ter wereld naar marktwaarde gerangschikt staan. Al die bedrijven doorlichten op mogelijke mensenrechtenschendingen of betrokkenheid bij milieuvervuiling is onmogelijk, zegt Wilbrink: ‘In principe bekijken wij alle aandelen in die index als koopoptie. Uitgezonderd wat onze klant niet wil, zoals beleggingen in tabak. Vergelijk het met boodschappen doen bij de supermarkt. Tussen alles wat je koopt zitten ook producten die slecht zijn voor het milieu. Wij proberen wel om ondernemingen tot beter gedrag te bewegen, maar onze middelen daartoe zijn schaars. Daarbij is onze primaire opdracht natuurlijk het genereren van financieel rendement.’

Gletsjergebieden

Een jaar na het eerste lek breekt in Veladero een stuk ijs af. Wederom raakt er een pijpleiding zwaar beschadigd en stroomt er honderdduizend liter cyanideoplossing de bodem in. Zes maanden later is het weer raak. Omwonenden zijn de wanhoop nabij. Want hoewel Veladero volgens de Argentijnse Mijnwet na drie ernstige incidenten eigenlijk moet sluiten, houdt Barrick Gold de mijn gewoon in bedrijf. Bovendien kondigt het bedrijf aan een heel nieuwe productievallei te bouwen.

Hoewel Veladero volgens de Argentijnse Mijnwet na drie ernstige incidenten eigenlijk moet sluiten, houdt Barrick Gold de mijn gewoon in bedrijf. 

We spreken milieuadvocaat Diego Segui in zijn kantoor in provinciehoofdstad San Juan: ‘Het probleem zit niet in de pijpen die nu steeds breken. Het probleem is de locatie van de mijn. Die had nooit hier op een instabiele ondergrond van permafrost gebouwd mogen worden. Het ijs waarop de mijn gebouwd is, smelt in de zomer. Dan komt de ondergrond in beweging en bezwijken de afvoerpijpen. Dat zeiden wij tien jaar geleden al. Maar de gevaren werden verborgen gehouden.’

Juist vanwege zulke gevaren is mijnbouw in gletsjergebieden sinds 2010 verboden in Argentinië. Maar Barrick Gold tekent samen met de provinciegouverneur beroep aan tegen de wet en krijgt voor elkaar dat de nieuwe wet in San Juan niet hoeft te worden toegepast. De tussen de gletsjers gebouwde Veladeromijn blijft ondanks een nieuwe gletsjerwet volstrekt legaal.

Segui: ‘In San Juan zijn er duizenden kleine gletsjers die essentieel zijn voor onze watervoorziening. Juist daarom moeten ze beschermd worden tegen Barrick Gold.’

Vernietigende conclusie

Voor de bewoners van San Juan zou het nieuwe internationale VN-Verdrag over Multinationals en Mensenrechten waarover in Genève onderhandeld wordt een belangrijke steun in de rug zijn. Dat verdrag is een eerste serieuze poging van de internationale politiek om bindende regels op te stellen waar internationale bedrijven zoals Barrick Gold zich voortaan aan moeten houden. Minstens zo belangrijk is echter de disciplinerende werking van het verdrag richting investeerders, meent onderzoeker Joeri de Wilde van Profundo. Omdat ze milieuvervuiling en mensenrechtenschendingen niet meenemen in hun investeringsbeslissingen blijven de meeste Nederlandse financiële instellingen op dit moment stevig in gebreke als het gaat om duurzaam investeringsbeleid, concludeert Profundo in een vernietigende sectorupdate uit 2016:

‘De mijnbouwsector wentelt de kosten voor het beschermen van het milieu en de aantasting van de sociale cohesie grotendeels af op de (lokale) bevolking, die vaak niets aan de exploitatie verdient. (…) Om bij te dragen aan een duurzame en sociaal rechtvaardige wereld, zal de mijnbouwsector drastisch van koers moeten wijzigen. Het investeringsbeleid van banken moet erop gericht zijn om alleen financiële betrekkingen aan te gaan met mijnbouwbedrijven die bereid zijn om dat te doen.’

Het indirecte effect van goede regelgeving op investeringsbeslissingen mag niet onderschat worden, legt De Wilde uit: ‘Banken en financiële instellingen zijn heel gevoelig voor reputatieschade. Bij vrijwillige afspraken is dat niet zo zeer aan de orde omdat er toch geen sancties aan vastzitten. Maar als bedrijven een bindend verdrag met voeten treden is dat direct zichtbaar in hun positie in zo’n beleggingsindex. Je kunt beleggers zelf niet verantwoordelijk houden voor alles wat er misgaat bij een mijnbouwbedrijf waarin ze hebben geïnvesteerd. Maar je kunt ze wel een bepaalde richting uitstuwen door bindende regels op te stellen waardoor investeringen in onduurzame bedrijven afgebouwd kunnen worden.’

Ontwikkeling

Door de gebrekkig functionerende Argentijnse rechtspraak kunnen multinationals in Argentinië ondertussen gewoon doen wat ze willen, menen inwoners van het stadje Iglesia – niet ver van de Veladeromijn. Het toerisme is opgedroogd. Dankzij het stigma van vervuiling na de lekken raken de schaarse boeren die niet hun land niet hebben verkocht aan Barrick Gold hebben, steeds moeilijker hun producten kwijt.

‘Als we Barrick Gold kunnen aanklagen via internationale verdragsregels dan doen we dat direct. In ons lokale rechtssysteem hebben we geen enkel vertrouwen meer.’

‘De ontwikkeling in Iglesia is tot stilstand gekomen. Onze bronnen worden geplunderd door een buitenlands bedrijf dat de boeren wiens water ze vervuilen afkoopt met tractoren’, vat toerisme-ondernemer Guido Altamira de problemen samen. De nooit nagekomen belofte van vooruitgang is misschien wel erger dan het machtsspel waarmee Barrick Gold erin slaagt activisten buitenspel te zetten. ‘Onze enige hoop zijn internationale rechtbanken en de journalistiek. Als we Barrick Gold kunnen aanklagen via internationale verdragsregels dan doen we dat direct. In ons lokale rechtssysteem hebben we geen enkel vertrouwen meer.’

De Chileense overheid heeft ondertussen besloten de mijn Pascua Lama, pal naast Veladero en een gedeeld project van Argentinië en Chili, definitief te sluiten vanwege de milieuschade die de aanleg van de mijn heeft veroorzaakt. Dit nadat in 2013 het project was stilgelegd om het vervuilen van een gletsjer. Aan de Argentijnse kant gaan de werkzaamheden gewoon door en komt Barrick Gold nog steeds weg met dezelfde milieuschade.