De levensgevaarlijke Haïtiaanse exodus door de Amerika's

In de arme volkswijk Divina Providencia, weggestopt in een diepe canyon dichtbij de Pacifische kust in de Noord-Mexicaanse grensstad Tijuana, vindt een honderdvijftigtal Haïtiaanse migranten onderkomen in de grote, donkere hal van een lokale evangelische kerk.

Loslopende geiten en varkens schetsen een heel ander tafereel dan het beruchte nachtleven van Tijuana, een steenworp verwijderd. Haïtiaanse vrouwen doen de was op een kleine binnenplaats, en de mannen die niet uit werken zijn, verdrijven al dominoënd de tijd. Bezorgde vrijwilligers en parochieleden rijden af en aan met hulpgoederen.

Twee maanden geleden gooide priester Gustavo Banda zijn deuren open voor de Haïtiaanse migranten die sinds mei dagelijks per honderden aanspoelen in zijn stad, op zoek naar een beter leven in de VS. Op een zondag eind september arriveerden er meer dan duizend, en voorlopig lijkt de toestroom niet op te drogen, integendeel.

EU-Turkijedeal

Het tiental migrantenherbergen van Tijuana krijgt doorgaans te maken met uit de VS gedeporteerde Mexicanen of Centraal-Amerikaanse migranten op doortocht - nog steeds veel talrijker dan de Haïtianen, al trekken zij minder naar Tijuana omdat ongemerkt de grens oversteken er haast onmogelijk is. Nu komen de hulporganisaties middelen te kort om hoofd te bieden aan wat ze een escalerende humanitaire crisis noemen.

De Amerikaanse grenswacht in het Zuid-Californische San Ysidro, tegenover Tijuana, neemt slechts 75 Haïtiaanse migranten per dag op. Die maatregel werd in het leven geroepen omdat de grenspost - één van de drukste ter wereld - overbevraagd werd.

Zo’n drieduizend Haïtianen verblijven momenteel in verschillende migrantenherbergen en gemproviseerde opvangcentra in de stad. Een deel van hen, vooral mannen, slaapt op straat, naast hun rugzak op een stuk karton.

In de Zuid-Mexicaanse grensstad Tapachula, vanouds een belangrijke etappe op de migratieroute van Centraal-Amerikanen, barsten groezelige hotelletjes nu uit hun voegen door de toestroom van Haïtianen, zo stelde MO* vast. In Tijuana openen ondertussen Haïtiaanse eettenten. Volgens gelekte documenten gepubliceerd door persagentschap Reuters heeft het Amerikaanse Department of Homeland Security een detachement agenten naar Zuid-Mexico gestuurd in een poging zicht te krijgen op de verschuivende migratiesituatie en om hun Mexicaanse evenknieën te trainen in verhoortechnieken.

Ook Aziatische migranten uit onder andere Bangladesh, Pakistan of Afghanistan vinden steeds meer hun weg door Centraal-Amerika op weg naar de VS. De International Organization for Migration (IOM) tekent in de regio getuigenissen op van Afrikaanse en Aziatische migranten die, zeggen ze, de Centraal-Amerikaanse route opzoeken omdat Europa sinds de EU-Turkijedeal te moeilijk bereikbaar is geworden. Dat bevestigt het IOM aan MO*.

Massale deportatie

De Haïtianen hebben er een tocht van zo’n 11.000 kilometer doorheen acht landen opzitten, te voet, per bus, boot en taxi vanuit Brazilië. Na de verwoestende aardbeving in Haïti van 2010 vonden vele Haïtianen er hun toevlucht. Toen de Braziliaanse economie doorheen 2015 en 2016 in het slop geraakte, kwam de massale volksverhuizing op gang. Vele Haïtianen willen nu naar Florida of New York City, waar reeds een aanzienlijke Haïtiaanse gemeenschap is geïnstalleerd.

‘Haïti kreunt onder de armoede, criminaliteit, en algehele miserie. Er is geen politie, geen wet, geen regering, geen controle. Sterven is er makkelijker dan leven.’

‘We zijn allemaal op zoek naar een toevluchtsoord’, zegt Bernard Deshommes (32), uit hoofdstad Port-au-Prince, tijdens een recent gesprek in Tijuana. ‘Haïti kreunt onder de armoede, criminaliteit, en algehele miserie. Er is geen politie, geen wet, geen regering, geen controle. Sterven is er makkelijker dan leven.’

De Haïtianen willen asiel aanvragen in de VS, maar slechts weinigen lijken te weten dat de VS hen hoogstwaarschijnlijk terug naar Haïti gaat deporteren. Na de aardbeving van 2010 stopte de VS deportaties van Haïtianen zonder papieren, omdat een terugkeer naar hun thuisland mogelijk levensbedreigend zou zijn. Ze mochten blijven met een soort humanitair visum van één tot drie jaar.

Als respons op de plotse toename van Haïtianen aan de de zuidgrens annuleerde het Amerikaanse Department of Homeland Security die speciale voorziening op 22 september. Sindsdien blijven de Haïtianen zich aandienen maar gaan ze naar Amerikaanse gesloten centra, in afwachting van hun gedwongen terugkeer. Voor 22 september werden ze na enkele dagen vrijgelaten op Amerikaanse bodem. Dat zeggen migrantenorganisaties in Tijuana. Uit een database van de Amerikaanse DHS kon MO* vaststellen dat een aantal Haïtianen dat na 22 september de grens overstak, vastzit in gesloten centra in de Amerikaanse staten Californië, Arizona en Tennessee.

Ten gevolge van de verwoestende doortocht van orkaan Matthew op Haïti zijn de deportaties uitgesteld. De orkaan veroorzaakte volgens berichtgeving meer dan duizend doden en richtte onoverzienbare schade aan. Naar schatting 1,4 miljoen Haïtianen zouden humanitaire hulp behoeven.

‘De deportaties liggen ook politiek gevoelig’, zegt Margarita Andonaegui, directrice van de Desayunador Padre Chava, de grootste hulporganisatie van Tijuana. Zo’n tweehonderd Haïtiaanse vrouwen en kinderen zijn er ondergebracht. Twee keer per dag worden er 1300 maaltijden geserveerd. ‘De Amerikanen wachten met de massale deportaties tot na de verkiezingen. Immigranten in de VS stemmen doorgaans Democratisch, maar als Obama de Haïtianen nu zou deporteren, kan dat mogelijk zijn partijgenote en presidentskandidate Hilary Clinton zuur opbreken.’

Beruchte jungle

Waarom de Haïtianen ondanks de uitzichtloosheid van opvang in de VS blijven komen? ‘Veel andere keuze hebben we niet’, vervolgt Bernard Deshommes uit Port-au-Prince, met een typisch verhaal. ‘In Zuid-Amerika lukte het niet meer, en een waardig leven in Haïti is al helemaal onmogelijk.’

De aardbeving van 2010 had de tweedehandskledingwinkel van Deshommes in Port-au-Prince tot puin herleid. ‘Ik ben een handelaar in hart en nieren, en ik hou van werken, maar eigenlijk had niemand zelfs maar het geld om iets te kopen.’ Na een korte doortocht door Brazilië werkte hij een tijdlang als pompbediende in een tankstation in de Chileense hoofdstad Santiago. ‘Dat was hard: ik kreeg erg veel racistische verwijten naar mijn hoofd geslingerd’, zegt Deshommes. ‘Ik heb er altijd van gedroomd in de VS te gaan studeren. Toen ik het nieuws vernam van de uittocht van mijn landgenoten naar de het noorden, hield ik het voor bekeken in Zuid-Amerika.’

Deshommes volgde precies hetzelfde parcours als zijn vrienden die hem voorafgingen. Op een tweetal maanden spenderen de Haïtianen 3000 à 5000 dollar voor de tocht van Brazilië door opeenvolgend Peru, Ecuador, Colombia, Panama, Costa Rica, Nicaragua en Honduras (en Mexico).

Veruit de zwaarste etappe op de route is de zogenaamde Darién Gap tussen Colombia en Panama, een beruchte en amper begaanbare wildernis van moerassen, bewoond door drugssmokkelaars, lokale guerillas en schuwe indianenstammen.

Veruit de zwaarste etappe op de route is de zogenaamde Darién Gap tussen Colombia en Panama, een beruchte en amper begaanbare wildernis van moerassen, bewoond door drugssmokkelaars, lokale guerrillero’s en schuwe indianenstammen. Ook onder meer Pakistani’s en Eritreërs bewandelen ondertussen hetzelfde pad, vijf à tien dagen lang, soms meer.

‘In onze groep van zo’n 150 Haïtianen betaalden we elk 5 dollar aan een lokale gids’, zegt Deshommes. ‘Iedereen is er heelhuids doorgekomen, maar ik heb veel verschrikkelijke verhalen gehoord van mensen die er het leven lieten.’

Verschillende Haïtiaanse migranten zeiden aan MO* dat sommigen van hun reisgenoten het leven lieten bij de oversteek tussen Colombia en Panama. ‘Twee keer heb ik in een greppel onderweg in t-shirts gewikkelde babylijkjes gezien’, liet de Haïtiaanse Magalie (24) optekenen op de drempel van een hotelletje in het Zuid-Mexicaanse Tapachula.

Op een rivieroversteek pal op de grens tussen Guatemala en Mexico spraken we Haïtiaan Sainjel Docteur (28) en zijn vrouw Elena (24). Hun negen maanden oude baby Victoria, geboren in Brazilië, had erg veel uitslag op het gezicht en leed aan diarree omdat ze tijdens hun doortocht van de Darién rivierwater hadden gedronken. Toen we Docteur opnieuw spraken in Tijuana, was de man erg bezorgd dat hij en zijn gezin terug naar Haïti zouden gedeporteerd worden. Op 8 november had hij afspraak met de Amerikaanse immigratiedienst van San Ysidro, zijn vrouw en kind een week voordien. Hoogstwaarschijnlijk worden ze gedwongen teruggestuurd naar Haïti, een van de armste landen ter wereld.

Gewapende bendes

Natuurlijke obstakels zijn lang niet het enige gevaar op de nieuwe migratieroute. Nicaragua is veruit de meest gevaarlijke etappe op de trektocht door Centraal-Amerika, zeggen de migranten. Omdat het land zijn grenzen heeft gesloten voor migranten op doortocht, zijn ze gedwongen een lokale smokkelaar, of coyote, te betalen om hen het land binnen te loodsen vanuit buurland Costa Rica. Vaak laat die zijn klandizie koudweg achter in afgelegen gebieden. Begin augustus verdronken ook tien migranten in het Nicaraguameer op de grens in onduidelijke omstandigheden.

‘De wereld wil niet erkennen of zelfs maar weten dat Haïti lijdt. Elke Haïtiaan denkt nog maar aan één ding: Haïti verlaten.’

Volgens migrantenorganisaties in Tijuana zijn aanvallen door dievenbendes en afpersingen door politie schering en inslag in Nicaragua. In Guatemala, Colombia en Mexico maakt vooral politie zich schuldig aan routineuze afpersingen.

Toch lopen de Haïtianen op doorreis niet hetzelfde risico als migranten uit Honduras, El Salvador en Guatemala. Als die laatsten onderweg gevat worden door het Mexicaanse immigratie-instituut (INM), worden ze meteen terug naar hun thuisland gedeporteerd (om nog maar te zwijgen van de ontvoeringen door extreem gewelddadige bendes, voor losgeld van familie in de VS of Centraal-Amerika). Mexico heeft echter geen deportatieakkoorden met Afrikaanse landen, en daarom geeft elke Haïtiaan zich aanvankelijk uit als Congolees wanneer hij in het Zuid-Mexicaanse Tapachula het land binnenkomt.

Is de VS bereiken het allemaal waard? Bernard herhaalt hetzelfde refrein als de Centraal-Amerikanen die ook heil zoeken in de VS, uitgespuwd door doffe armoede en algemeen verspreid bendegeweld en overheidsrepressie. ‘Je kan er studeren, een goede baan vinden, en je hebt er meer kansen. Je kan de persoon worden die je wilt.’

‘De wereld wil niet erkennen of zelfs maar weten dat Haïti lijdt’, vervolgt Deshommes. ‘Al jaren werken internationale donoren zoals USAID of OIM naar eigen zeggen aan betere levensomstandigheden. Helemaal niets is daarvan merkbaar, het land doet het slechter dan ooit. Elke Haïtiaan denkt nog maar aan één ding: Haïti verlaten.’

Deze reportage kwam tot stand met de steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek.