Griekenland: De hoop sterft als laatste

Een industrieterrein net buiten Thessaloniki. De meeste fabrieksgebouwen staan in stilte te verkommeren, maar bij Vio.Me is er wel nog leven, al gaat het er rustig toe op maandag. In een van de hallen bereiden werknemers een ketel vloeibare zeep, verderop worden bestellingen ingepakt. Bolek en Lolek, de twee fabriekshonden, scharrelen wat rond op de binnenplaats. Weinig doet vermoeden dat deze fabriek is uitgegroeid tot het symbool van de Griekse solidariteitseconomie.

Andreas Gavros zet koffie in het kantoor van Vio.Me, voluit Viomichaniki Metalleftiki. De muren hangen vol met krantenartikels en solidariteitsbetuigingen van buitenlandse arbeidsorganisaties. Gavros is scheikundig ingenieur, maar springt in waar nodig. ‘Het verhaal van Vio.Me begon in 2006, toen de arbeiders een eigen vakbond oprichtten, los van de traditionele vakbonden. Dat gaf ons een structuur om in verzet te gaan toen de fabriek in 2011 met sluiting bedreigd werd.’

Eigen baas

De sluiting werd het begin van iets nieuws. Na bijna een jaar fabrieksbezetting besloten de arbeiders van Vio.Me het bedrijf weer te openen, in zelfbeheer deze keer. De productielijn werd omgeschakeld van industriële reinigingsproducten naar ecologische schoonmaakmiddelen. Een moeilijke tijd, herinnert Andreas zich. ‘Zowel de overheid als de eigenaren wilden ons project breken. We hebben het lang zonder loon moeten stellen. Dan stapelen de onbetaalde rekeningen zich snel op.’

Hoewel zelfbeheer een radicale ommezwaai betekende, lag de beslissing voor de hand. ‘Het was voor ons de enige manier om ons werk te behouden. De meeste arbeiders hier zouden nooit nog elders aan de bak komen, omdat ze te oud zijn en omdat de Griekse industrie op sterven na dood is. De keuze voor zelfbeheer was een kwestie van overleven, het ideologische verhaal is pas later gegroeid.’

‘Directe democratie gaat onze problemen niet oplossen, maar schept wel een gedeelde verantwoordelijkheid.’

Het experiment heeft ook de werkrelaties drastisch omgegooid, aldus Andreas. ‘Elke werkdag begint met een vergadering waar we gezamenlijk beslissingen nemen, zowel over de productie als over politieke kwesties. Daardoor heeft iedereen deel in zowel goede als slechte beslissingen. Directe democratie gaat onze problemen niet oplossen, maar schept wel een gedeelde verantwoordelijkheid.’

Andreas is optimistisch over de toekomst van Vio.Me en verwacht dat het bedrijf nog zal groeien, waarschijnlijk een unicum in het Griekenland van vandaag. ‘We geven momenteel zestien mensen werk en we verwachten dat we eind dit jaar nieuwe mensen kunnen aannemen. Ondertussen weten ook de Griekse arbeiders dat er iets bestaat als een fabriek zonder bazen. In Veria is er een houtverwerkend bedrijf dat ook de stap naar zelfbeheer wil zetten. Daarom is het zo belangrijk dat we het goed doen hier.’

Even terug in de tijd, naar de lente van 2011. Het Syntagmaplein voor het Griekse parlement loopt vol met mensen die genoeg hebben van de Griekse politiek en de toen nog prille crisis. De dagelijkse betogingen van de Aganaktismeni, de verontwaardigden, groeien uit tot een heuse bezetting. Al snel breidt het protest zich uit naar de rest van Griekenland. De Beweging van de Pleinen is geboren. Op het Syntagmaplein wordt geëxperimenteerd met basisdemocratie en zelforganisatie, los van de partijpolitiek.

Op 28 juni is het feest voorbij. De oproerpolitie veegt het plein hardhandig schoon met de wapenstok en traangas.

Maar op 28 juni is het feest voorbij. De oproerpolitie veegt het plein hardhandig schoon met de wapenstok en traangas. Er zal nog veel geprotesteerd worden in de volgende jaren, maar de sfeer van de lente van 2011 keert niet meer terug.

Toch stierf de Beweging van de Pleinen niet in de zomer van 2011. De brokstukken verspreidden zich in de Griekse samenleving. ‘Veel mensen die betrokken waren bij de grote betogingen en pleinbezettingen uit die periode keerden met hun ervaringen terug naar hun buurten en begonnen lokale initiatieven op te zetten’, vertelt Tonia Katerini van de organisatie Solidariteit voor Iedereen. ‘Het protest had mensen met elkaar in contact gebracht, en men wilde die banden bewaren. Tegelijkertijd groeide de noodzaak iets te doen aan de snel stijgende armoede.’

De Aardappelbeweging

Solidariteit voor Iedereen ontstond in 2012, na de eerste verkiezingsoverwinning van Syriza. De nieuwe parlementsleden besloten 20 procent van hun loon in een fonds te stoppen om solidariteitsacties te ondersteunen. ‘We zagen hoe al snel aan het begin van de crisis allerlei solidariteitsinitiatieven ontstonden, en het leek een goed idee om deze organisaties te ondersteunen’, aldus Katerini. ‘Toch zul je geen enkele verwijzing naar Syriza vinden, want we willen cliëntelisme vermijden.’

Een groot deel van de solidariteitsinitiatieven en de nieuwe coöperatieven hebben een economisch doel en bouwen verder op de zogenoemde Aardappelbeweging, waarbij boeren hun producten zelf verkochten, zonder tussenpersonen. Ondertussen breidde de coöperatieve manier van werken zich uit naar gezondheidszorg en onderwijs, twee andere segmenten van de samenleving die zwaar onder druk staan door de crisis.

Het nieuwe bewind bracht enkel een wijdverspreid gevoel van teleurstelling.

Toch gaat het om meer, aldus Tonia Katerini. ‘Het is onze manier om onze waardigheid te bewaren. Veel mensen die hard geraakt werden door de crisis zitten met het gevoel dat ze gefaald hebben door hun eigen schuld. De solidariteitsbeweging geeft je de mogelijkheid om je leven weer in handen te nemen.’

Ondertussen is Syriza al meer dan een jaar aan de macht in Griekenland. Maar het nieuwe bewind bracht enkel een wijdverspreid gevoel van teleurstelling. ‘Voordat Syriza aan de macht kwam, hadden we het perspectief van politieke verandering’, vertelt Tonia. ‘Die is er niet gekomen, en dat hakt in op de dynamiek van de solidariteitsbeweging. Het gevoel dat er geen politiek alternatief meer is heeft velen de hoop doen verliezen. Die nieuwe situatie vraagt nog wat tijd.’

Havenmunt

Het zijn drukke weekends bij Solidariteit Piraeus. ’s Middags wordt er gekookt op het plein bij het lokaal voor iedereen die mee wil aanschuiven. Na de middag trekken de vrijwilligers eropuit om voedseldonaties op te halen, terwijl andere gratis bijlessen geven. In enkele jaren tijd is de solidariteitsorganisatie in Piraeus, de haven van Athene, uitgegroeid tot een hele onderneming, die diensten aanbiedt van een sociale kruidenier tot gratis aanvullend onderwijs.

Als hij even een rustig moment heeft, wil Kostas Karras graag wat kwijt over het nieuwste initiatief van Solidariteit Piraeus. Hij opent zijn computer en toont trots zijn geesteskind, de porto, een lokale munt die de werking van Solidariteit Piraeus een economische onderbouw dient te geven. De munt, die momenteel bij de drukker ligt, ziet eruit als de euro, maar is geïllustreerd met foto’s van de havenstad Piraeus. ‘Veruit de meeste mensen die betrokken zijn bij Solidariteit Piraeus zijn werkloos en zullen dat blijven, of de crisis nu voortduurt of niet. Vandaar het idee van een eigen munt, de porto.’

‘De porto werkt als een combinatie van een tijdsbank en een munteenheid.’

‘De porto werkt als een combinatie van een tijdsbank en een munteenheid. In eerste instantie dient de munt als werkmiddel binnen onze organisatie, later kun je de porto ook lokaal gebruiken. Het doel is om de deelname aan de solidariteitsbeweging te bevorderen, maar dan voorbij het idee van vrijwilligerswerk. Mensen die iets inbrengen, krijgen er ook iets voor terug van gelijke waarde. Dat geeft een gevoel van eigenwaarde.’

Met de porto kunnen vrijwilligers elke maand terecht bij de sociale kruidenier en de andere diensten van Solidariteit Piraeus, zoals onderwijs, culturele activiteiten en rechtsbijstand. Ondanks enkele kinderziektes gelooft Kostas Karras sterk in de porto. ‘Het moet een levend netwerk worden, een opening naar een rechtvaardiger economie, in tegenstelling met het huidige kapitalistische systeem. We willen met de porto mensen weer op hun eigen benen laten staan.’

Crisis als bezinning

Ondertussen maken zowel Athene, Brussel als Berlijn zich op voor een nieuw rondje besparingsmaatregelen en onderhandelingen over de schuldenlast. Niets wijst erop dat er licht schijnt aan het einde van de tunnel. De pogingen om een nieuw economisch model te creëren lijken haast futiel, gezien de uitzichtloosheid van de crisis. Toch ziet Tonia Katerini van Solidariteit voor Iedereen alternatieven.

‘We zien interessante voorbeelden van hoe productie, arbeid en consumptie anders kunnen. Ik hoop dat er een volwaardig alternatief uit groeit voor het huidige economische systeem, dat ons zoveel ellende heeft gebracht. De crisis heeft ons doen nadenken hier in Griekenland. Maar het zal nog veel inspanning kosten om de begrippen solidariteit en coöperatie ingang te doen vinden. We zijn zo doordrongen van individualisme en competitie dat er een grondige mentaliteitswijziging nodig is.’

Ook Andreas Gavros van Vio.Me deelt de mening dat de solidaire economie een mogelijke uitweg uit de crisis biedt. ‘Het is duidelijk dat als er iets zal veranderen, het vanuit de mensen zelf zal komen. Van de politici en de vakbonden verwacht ik niets. Die zijn bang dat het voorbeeld van Vio.Me zich over Griekenland en de Balkan verspreidt. We zijn erin geslaagd om niet alleen ons werk te behouden, maar ook om de controle erover te verwerven. Misschien dat wij het ons vandaag nog niet voldoende realiseren, maar later zal blijken hoe belangrijk de strijd om Vio.Me wel is geweest.’

“De hoop sterft als laatste” is niet voor niets een van oorsprong Griekse uitdrukking.

Dit interview verscheen in het zomernummer van MO*magazine. Een abonnement op het magazine kost slechts 20 euro en kan je hier bestellen.