Tien jaar war on drugs in Mexico: verslag aan een frontlinie

Op 24 oktober omstreeks 5 uur ‘s ochtends trapt een commando van zwaarbewapende gemaskerde mannen de deur in van de verlaten ranch waar Margarita Mendoza (45) woont met haar man Juan Cruz (50), een ranchero.

Mendoza en haar man wonen een eind van San Pedro Naranjestil, een afgelegen dorpje van zo’n 200 huisjes in de uitwaaierende heuvels aan de kust van de Mexicaanse deelstaat Michoacán - ongeveer dubbel zo groot als België.

‘We lagen nog in ons bed, het was nog donker buiten’, herinnert Mendoza zich. Ze heeft moeite haar tranen te bedwingen, wanneer we haar spreken drie weken later. ‘Door de mistlichten van hun pick-uptrucks konden we amper zien: handen omhoog, riepen ze.’ Zoon Alejandro (16) wordt meteen in zijn kamer opgesloten. ‘Juan moest mee voor een praatje, ze zouden hem later wel terugbrengen.’

Enkele uren nadat haar man uit hun huis ontvoerd werd, zou Mendoza hem dood aantreffen in de berm van een nabijgelegen weg, zijn handen op de rug gebonden met ijzerdraad en ogenschijnlijk overreden.

Ground zero

San Pedro ligt aan de oostgrens van een uitgestrekt gebied aan de kust van Michoacán. De kuststrook van zo’n 120 kilometer lang - bijgenaamd het Paradijs - wordt gecontroleerd door burgermilities die rond 2012 de wapens opnamen om drugskartels te verdrijven, zogenaamde autodefensas. Ook de staat en haar instituties werden toen koudweg op kant geschoven. Juan Cruz was een vrijwilliger bij de autodefensas: zijn weduwe weet dat hij daarom opgeruimd moest.

Pal aan de andere kant van die moeilijk te bewaken en poreuze oostgrens in de bergen buiten San Pedro: het relatief nieuwe doch meedogenloze drugskartel Los Caballeros Templarios, dat erop gebrand is hetzelfde grondgebied opnieuw in te palmen waar het in 2012 uit verjaagd is.

Voor de Ridders Tempeliers is het Paradijs van strategisch en commercieel belang: naast de productie en internationale smokkel van methamfetamine specialiseert het kartel zich in illegale ontginning van ijzererts en zelfzaam hout, beiden overvloedig in de regio.

Regelmatig komt het tot dodelijke vuurgevechten en hinderlagen tussen het kartel en de autodefensas. Tijdens ons bezoek zouden meerdere inzittenden van een truck het vuur openen op een checkpoint van de autodefensas niet ver van hetzelfde San Pedro. Enkele weken voordien werd gemeenschapspolitie in een Tempeliers-hinderlaag gelokt: zes van de zeven liepen kogelwondes op. De verschilllende marineploegen die in de buurt gestationeerd zijn, laten onveranderlijk betijen.

‘Zelfs God is hier niet meer te vinden’

‘Zelfs God is hier niet meer te vinden’, verzucht Margarita Mendoza (45).

Op 11 december 2006, precies tien jaar geleden, stuurde toenmalig Mexicaans president Felipe Calderón 6.500 soldaten naar zijn thuisstaat Michoacán om onderling strijdende drugskartels aan banden te leggen. Het zou het begin zijn van een bloedige war on drugs die tot op vandaag al meer dan 100.000 doden kostte. MO* trok naar die ground zero voor een stand van zaken.

Revolutie

Twee dagen voor onze ontmoeting met de weduwe van Juan Cruz bezoeken we Coahuayana, aan de westkant van het Paradijs. Een geïmproviseerd actiecomité van een honderdtal bewoners van dit stadje van ongeveer 15.000 heeft de deuren van het gemeentehuis verzegeld en de burgemeester verjaagd. Ze verdenken hem van banden met het Tempeliers-kartel.

Bovendien heeft de openbare aanklager van Lázaro Cárdenas, de grootste stad van de regio alsook een drukke zeehaven, uithoudingsbevelen uitgevaardigd voor twee van de drie autodefensascommandanten, Hector Ramírez van Coahuayana en Germán Ramírez van Aquila (niet verwant).

De leiders worden gezocht voor moord. In mei 2015 werd een andere commandant in een hinderlaag gelokt door sicarios - moordenaars - van het kartel. Bij de daaropvolgende klopjacht kwamen uiteindelijk vier van de vijf daders om, volgens de plaatselijke versie van de feiten tijdens een vuurgevecht. De moeder van één van de aanvallers diende klacht in, en recent werd het onderzoek afgerond.

De aanhoudingsbevelen tegen de leiders van de gemeenschapspolitie baren veel mensen in de regio zorgen. ‘Al drie jaar genieten we hier veiligheid en rust’, zegt José Valencia Miranda (61), een keurige boekhouder uit Coahuayana. Tot zijn eigen verbazing is de man gebombardeerd tot woordvoerder van de groep, onder wie omaatjes en kleine kinderen. ‘Als onze gemeenschapspolitie de wapens moet neerleggen, dan komen de kartelleden die we verjaagd hebben gegarandeerd een aantal rekeningen vereffenen en begint alles opnieuw.’

‘Jarenlang moesten we ondergaan dat jongens die we kennen, jongens uit onze gemeenschap, straffeloos terreur zaaiden: stelen, afpersen, rondlopen met kalasjnikovs en zelfs brutaal grond opeisen, allemaal zonder problemen. Vernederend is dat. Mensen zijn dat moe.’

‘Ik betaal braafjes mijn belastingen, maar wat heb ik er ooit aan gehad?’, vervolgt Valencia. ‘Jarenlang moesten we ondergaan dat jongens die we kennen, jongens uit onze gemeenschap, straffeloos terreur zaaiden: stelen, afpersen, rondlopen met kalasjnikovs en zelfs brutaal grond opeisen, allemaal zonder problemen. Vernederend is dat. Mensen zijn dat moe.’

Die lokale tieners van Coahuayana waren aanvankelijk gerekruteerd als uitkijkers voor de lokale afdeling van de Templarios maar schopten het later tot afpersers, ontvoerders en drugstrafikanten. Het Tempeliers-kartel is een splintergroep van nog een ander kartel, La Familia Michoacana, en stoelde zich aanvankelijk op een bizarre mix van pseudoreligieuze filosofieën en middeleeuws-ridderlijke praktijken. Leiders plachten wel eens een overkapte feest- of sporthal te schenken aan een lokale gemeenschap: ook vandaag prijkt hun naam er nog op, ook al zijn ze inmiddels gedood of opgesloten.

De Templarios specialiseren zich onder meer in de productie van de chemische en uiterst verslavende drug methamfetamine. De benodigdheden daarvoor voeren ze in vanuit Azië, langs de zeehaven van Lázaro Cárdenas, die ze controleren. Volgens de Amerikaanse drugsbestrijdingsdienst DEA heeft het kartel distributienetwerken tot in het Midwesten van de VS.

Via dezelfde zeehaven van Lázaro Cárdenas verscheept het kartel ook nog eens illegaal ontgonnen ijzererts vanuit de regio naar China. Ook van het zeldzame en beschermde rozenhout werden vroeger hele containers op de boot geladen. Naar verluidt eindigde dat hout in het interieur van Rolls Royce-luxewagens. Vandaag tracht de gemeenschapspolitie de illegale houtkap en mijnbouw aan banden te leggen.

Ontvoeringen

‘De economie van Coahuayana steunt voor een groot deel op bananenteelt’, zegt Hector Ramírez (46), lokale politiecommandant. ‘Toen de criminelen hier nog de plak zwaaiden, werd soms een eigenaar van één van de bananenplantages ontvoerd voor losgeld.’ Ook de landbouwers hebben er alle belang bij dat de gemeenschapspolitie goed vaart: precies om die reden zijn ze er vandaag de belangrijkste geldschieters van.

In Coahuayana voert commandant Ramírez - tevens handelaar in tweedehands auto’s - het bevel over 43 manschappen (op een totaal van 150 in het hele ‘veilige’ gebied, plus naar schatting 2.000 vrijwilligers). Bij de gewapende opstand in 2013 waren de autodefensas - die zich ook vormden in andere delen van Michoacán - nog louter informele burgermilities. Ze namen het over van lokale, veelal corrupte, politiediensten.

Een jaar na de opstand van 2013 werd een groot deel van de autodefensas door de regering gelegaliseerd en geïntegreerd in de zogenaamde Fuerza Rural - officiële landelijke politie. De milities kregen uniformen, materiaal en wapens en zelfs een salaris. Sinds enige tijd komen de federale regering onder leiding van president Enrique Peña Nieto en de gouverneur van Michoacán terug op dat zoethoudertje: de gemeenschapspolitie heet weer een bende gewapende opstandelingen.

De actievoerders zien in de aanhoudingsbevelen voor de politiecommandanten een bewuste strategie om de autodefensas alsnog te ontmantelen. ‘Mijn mannen krijgen ook al maanden geen salaris meer’, zegt commandant Hector Ramírez. ‘Er is echter geen enkel vertrouwen in de politie die de overheid hier in onze plaats zou willen installeren. Ik vermoed er trouwens meer achter: een paar jaar terug incasseerden veel politici bergen geld van de narcos, wij daarentegen brengen niets op. En die fameuze war on drugs, die voeren wij maar ondertussen.’

Een deel van de kritiek op de gemeenschapspolitie snijdt hout. Slechts weinige ‘agenten’ hebben ook maar de minste opleiding genoten in politietechnieken. Wanneer ze in Coahuayana een kleine drugsdealer betrappen, krijgt hij een waarschuwing: stoppen of de brug over. Wordt hij een tweede keer gevat, dan verjagen Ramírez en de zijnen hem letterlijk over een rivier die de stad van de volgende scheidt. Hij moet hebben en houden achterlaten en mag nooit meer terugkomen.

De autodefensas maken zich sterk dat de misdaadcijfers enorm gedaald zijn. Dat klopt voor een deel, maar zelden worden pv’s opgesteld of statistieken bijgehouden, zo geven ze zelf toe. In het hele gebied wonen familieleden - vrouwen, kinderen - van vermeende kartelleden die bij de gewapende opstand opgepakt en na een summier proces eenvoudigweg geëxecuteerd werden. Ze zouden maar moeten terugkeren en zich wreken, luidt de standaardredenering.

Grondstoffenplundering

Op hetzelfde ogenblik van de bezetting van het gemeentehuis van Coahuayana hebben bewoners uit de buurt van Aquila een blokkade opgeworpen op de befaamde Pan-Amerikaanse snelweg, een belangrijke verkeersader die loopt van noord tot zuid op het Amerikaanse continent. In Aquila voert commandant Germán Ramírez, een voormalig leraar basisschool, het bevel over de gemeenschapspolitie. Ook hij wordt gezocht voor moord.

In de buurt van Aquila baat het Argentijnse Ternium een ijzermijn uit, tot grote tegenzin van lokale activisten. Aan de blokkade worden meerdere vrachtwagens opgehouden, onderweg naar de haven van Lázaro Cárdenas. ‘De regering speelt onder één hoedje met multinationals en de georganiseerde misdaad’, zegt Carlos Gonzáles. De rondreizende advocaat en activist staat letterlijk op de barricades bij de blokkade van Aquila en voert de menigte aan.

‘Telkens wanneer we onder druk van de overheid onze verdediging moeten laten zakken, dan merken we dat de kartels oprukken om grondstoffen te plunderen’, vervolgt Gonzáles. ‘Nooit wordt er iets aan gedaan. Integendeel: in het buitenland zijn al vele ladingen beschermd rozenhout onderschept, dat kan alleen met medeweten van tolambtenaren, politie en douanebeambten gesmokkeld worden.’

Verdeeld dorp

Terug in het dorpje San Pedro Naranjestil. Ongeveer een uur nadat de gemaskerde mannen de ranchero Juan Cruz hadden ontvoerd, vielen ze binnen bij Luis Olascón (61), de buurman van Cruz. Het is een kwartiertje rijden tussen beide ranches, de twee mannen waren goede vrienden.

Olascóns echtgenote Maria Valencia (58) was die nacht naar het dorp moeten afdalen met hun gehandicapt adoptiefdochtertje Eva (12), die dringend verpleging nodig had. Toen Margarita Mendoza later die ochtend een salvo geweervuur hoorde weergalmen in de verlaten heuvels, dacht ze dat de ontvoerders haar man Juan Cruz hadden vermoord. Eigenlijk was het Luis Olascón

Geen van de weduwen durft nog terug naar haar ranch buiten het dorp. Bij ons bezoek tikt een zachte regen op het tinnen afdak van de patio waar de drie vrouwen zitten, handen in de schoot gevouwen: de scène kan moeilijk wanhopiger.

Zijn vrouw Maria toont de overlijdensakte: ‘schedelbreuk wegens kogelwonde staat er. Ze hadden hem ook onherkenbaar verbrand. Van mijn zoons mocht ik zijn lichaam niet meer groeten, het zag er te erg uit.’

Geen van beide weduwen durft nog terug naar haar ranch buiten het dorp: ze delen voorlopig een huis met een ver familielid van Mendoza. Bij ons bezoek tikt een zachte regen op het tinnen afdak van de patio waar de drie vrouwen zitten, handen in de schoot gevouwen: de scène kan moeilijk wanhopiger. Andere rancheros zouden sindsdien elders slapen ’s nachts, verstopt in de heuvels.

Drie van de vier zoons van de vermoorde Juan Cruz en Margarita Mendoza zijn uit de VS teruggekeerd, waarheen ze gemigreerd waren. ‘We leven nu in angst’, zegt Margarita Mendoza. ‘Ik weet me geen raad meer.’

Onder de rimpelloze oppervlakte van het dorp woedt bovendien een conflict, fluisteren de vrouwen. Al sinds de jaren ‘60 wordt in de regio cannabis verbouwd: tijdens de golden sixties in de VS ging zowat een hele generatie aan het blowen, de weed kwam grotendeels uit Mexico. Tot in de jaren ‘80 was de lokale cannabiskweek nog onschuldig en artisanaal, daarna zouden grote drugskartels de distributie overnemen en hun voorwaarden opleggen aan de kwekers. Wil een deel van San Pedro helemaal niets te maken hebben met de drugshandel, dan werken anderen - arme boeren - maar wat graag samen met het Tempeliers-kartel.

Na de moord op de twee autodefensas die ochtend kwam een lokale marinecommandant de lijken weghalen voor een autopsie. Volgens de broer van Margarita Mendoza zou hij gezegd hebben: ‘Zo lang jullie Toro (de bijnaam van autodefensascommandant Germán Ramírez, nvdr.) steunen, kunnen we jullie niet helpen.’ De marinecommandant in kwestie heeft in de regio de reputatie in loondienst van het Tempeliers-kartel te staan.