Zwarte Ecuadoraanse vrouwen veroveren hun eigen ruimte

Afro-Ecuadoraanse vrouwen spelen een steeds zichtbaarder rol in hun cultureel diverse land. Ecuador heeft een racistische en paternalistische geschiedenis en dus moeten deze vrouwen zichzelf opnieuw uitvinden om hun plaats in de samenleving op te eisen. Ze doen dat vanuit hun lichamelijkheid.

  • © Javier Perugachi Mama Zoila © Javier Perugachi
  • © Javier Perugachi Daniela Carcelén © Javier Perugachi
  • © Javier Perugachi Bárbara Lara © Javier Perugachi
  • © Javier Perugachi Ana Gabriela Cano aka Black Mama © Javier Perugachi
  • © Gabriela Ayala / Ukupacha © Gabriela Ayala / Ukupacha

Een eerste vrouwelijke Afro-Ecuadoraanse president is nog veraf. En de Afro-Ecuadoraanse bevolking heeft anno 2017 nog steeds een grote achterstand in onderwijs, gezondheid en andere sociale indicatoren. De strijd van de Afro-Ecuadoraanse vrouwen bevindt zich tussen sociale bewegingen voor etnische erkenning en internationaal en continentaal feminisme in.

Latina’s van Afrikaanse afkomst bouwen niettemin in uiteenlopende sectoren mee aan het verhaal van Ecuador. Afro-Ecuadoraanse vrouwen dagen vanuit alternatieve minderheidsposities in steden en dorpen de kleingeestigheid van de wereld, machismo, racisme en de stereotypering van hun rol uit. Tegelijkertijd maken deze vrouwen zich de stereotypen eigen.

MO* praatte met drie Afro-Ecuadoraanse vrouwen die ieder vanuit hun eigen positie hun rechten uitoefenen. Verschillend in hun individualiteit beleven deze vrouwen alle drie bewust hun identiteit, maar willen ze er niet door geketend worden.

Bárbara Lara, icoon van de vrouwenbeweging

Bárbara Lara is de voortrekster van de Afro-Ecuadoraanse vrouwenbeweging. Deze bijzondere vrouw woont in La Concepción, in Mira (in de Andesprovincie Carchi, ruim 100 kilometer ten noordoosten van hoofdstad Quito) en is coördinerend lid van de Afro-Ecuadoraanse vrouwenbeweging Conamune. Ze vertegenwoordigt Mira als parlementslid en is leerkracht.

© Javier Perugachi

Bárbara Lara

In de jaren zeventig zette een groep jonge vrouwen een veranderingsproces voor de Afro-Ecuadoraanse vrouw in. Bárbara Lara maakt deel uit van een generatie vrouwen die uit de provincies in Quito kwam studeren. Zij openden het intellectuele en politieke debat rondom interculturaliteit en rechten.

Lara vertelt dat parallel met de organisatie rondom identiteitsversterking de noodzaak en mogelijkheid ontstond tot intellectuele onderbouwing. ‘Het was hard. We hebben het over dertig tot veertig jaar geleden. Stel je voor: een Afro-Ecuadoraanse vrouw in een onderwijsinstelling waar veel belang werd gehecht aan de familienaam en de huidskleur.‘

© Javier Perugachi

Daniela Carcelén

Daniela Carcelén en Sueño Negro

Daniela Carcelén is een jonge Afro-Ecuadoraanse vrouw uit Chota. Ze studeerde bedrijfskunde en werkt in het Infocentrum in Carpuela, een kilometer of zeventig ten noordoosten van Quito, waar de regering computers en internet aanbiedt. Ze is coördinator en danseres in het plaatselijke bombadansgezelschap Sueño Negro, Zwarte Droom.

Carcelén legt grote nadruk op de mogelijkheden die jonge meisjes in haar gemeenschap vandaag hebben om te studeren en de kansen die dit biedt. ‘Onze voorouders waren slaven’, zegt ze. Dit contrasteert ze gedurende heel ons gesprek met haar situatie als jonge Afro-Ecuadoraanse vrouw vandaag met dromen en kansen. Hoewel er uit gesprekken en de literatuur blijkt dat er nog steeds racisme bestaat in de Ecuadoraanse samenleving, benadrukt de jonge vrouw: ‘Ik weet dat ik veel kan realiseren. Ik heb geen complexen en wil mijn dromen waarmaken.’

Ana Gabriela Cano zingt rap en metal

Ana Gabriela Cano is een erkende rapstem in Quito en vult als Black Mama haar identiteit en afkomst op eigen manier in.

Cano vertelt hoe ze als jong meisje, en dochter van een alleenstaande moeder, van de kust naar de hoofdstad verhuisde. ‘Ik bevond mij vanaf het begin in een kwetsbare situatie. Ik ben de minderheid van de minderheden.’ Ze lacht, maar ze meent het.

Cano kent de generatie van Barbara Lara goed en vertelt hoe de vrouwen voor haar een voorbeeldrol spelen. Ze betreurt het gebrek aan erkenning van deze Afro-Ecuadoraanse pioniers: ‘Ja, ze hebben een belangrijke strijd geleverd, maar die is nog te vaak onzichtbaar.’

© Javier Perugachi

Ana Gabriela Cano aka Black Mama

Ze vertelt hoe ze als Afro-Ecuadoraanse artieste ook inspiratie haalt bij grote Afro-Amerikaanse zangeressen als Etta James en Nina Simone. Vrouwen die voor Cano een vergelijkbare strijd hebben gevoerd. ‘Ik besef dat de strijd er altijd is geweest.’ ‘De strijd is er al-tijd geweest’, herhaalt Cano.

‘Zwart zijn, houdt niet in dat ze je slecht behandelen. Dat is een houding.’

Cano’s artiestennaam Black Mama heeft een heel andere betekenis dan je zou denken: ‘Op school hield ik van black metal. Ik was ook altijd de grootste en dus zeiden ze dat ik de mama was. De film Kill Bill kwam toen ook net uit, met het personage Black Mamba. Iedereen denkt dat mijn artiestennaam de revindicatie van mijn zwartheid is, maar nee, het was heel eenvoudig. De mensen houden van verhalen.’

Net als Carcelén legt Cano grote nadruk op eigenwaarde: ‘We moeten begrijpen dat zwart zijn niet inhoudt dat ze je slecht behandelen. Dat is een houding.’

De feministische organisaties in Ecuador speelden een sleutelrol bij de opbouw van de Afro-Ecuadoraanse vrouwenbeweging. De Afro-Ecuadoraanse vrouwen zijn tegelijkertijd niet los te zien van de organisatie rondom etnische identiteit. ‘Als de anderen mij niet kennen, kunnen ze mij ook niet respecteren’, zegt Lara daarover.

Binnen een geschiedenis van racisme volgde de organisatie van Afro-Ecuadoraanse vrouwen een andere weg dan de feministische organisatie in het Zuid-Amerikaanse land.

De bomba

In Chota danst oud en jong behendig de traditionele bomba. De naam bomba verwijst naar het traditionele muziekinstrument dat ritme geeft aan de muziek, een dubbele geitenleren trommel.

Ten tijde van de kolonie was de bomba een manier om met de slavernij om te gaan. Carcelén vertelt dat dat nog steeds geldt: ‘Na het werk mag de dans niet ontbreken.’

De bomba kent een strikte genderopdeling van rollen. De man bespeelt de instrumenten terwijl de vrouw danst. De Afro-Ecuadoraanse vrouw danst vanuit heupen en schouders, soms met een fles pure alcohol van rietsuiker op het hoofd.

© Javier Perugachi

Mama Zoila

Clavijo is muzikante en doet onderzoek naar de Afro-Ecuadoraanse muziek en cultuur. Ze vertelt dat de bombadanseres kracht en gevoel voor evenwicht aan de dag legt om de fles op haar hoofd rechtop te houden. ‘De dansende vrouw is subtiel en sterk. Ze straalt fysieke, maar ook mentale kracht uit’, aldus Clavijo. De bomba schuift volgens Carcelén vrouwen naar voren die leiders zijn. Ze vertelt dat de Afro-Ecuadoraanse vrouwen doorzetters waren door het harde werk op het land en thuis.

De fles alcohol op het hoofd van de vrouw doet denken aan feest en drukt volgens Clavijo de vrijheid van de vrouw uit. Carcelén bevestigt dit: ‘De vrouw die de bomba danst voelt zich vrij, met autoriteit, ze is de baas over haar eigen leven.’

‘De Afro-Ecuadoranen zijn niet “vrolijk”, maar optimistisch, en daarom leven we.’

Voor Lara maakt dansen deel uit van de essentie van het leven. Als voorvechtster van Afro-Ecuadoraanse vrouwenrechten heeft ze het wel moeilijk met de stereotypering van vrolijk dansende Afro-Ecuadoranen: ‘Wie zou er vrolijk worden van zulke grote armoede’, zegt ze. ‘De bombadans is een weg, een strategie om geluk te vinden. De Afro-Ecuadoranen zijn niet “vrolijk”, maar optimistisch, en daarom leven we.’ Carcelén groeide op in een heel andere situatie, waarin muziek en dans minder belangrijk waren: ‘Ik dans omdat ik ben opgegroeid met muziek. Ik word er vrolijk van, het ontspant me. Ik dans omdat ik het heerlijk vind.’

De jongste generatie Afro-Ecuadoraanse meisjes organiseert zich in Chota in bombadanscollectieven. De dansgezelschappen zijn voor hen een manier om hun cultuur een plaats te geven en zich te organiseren in de publieke ruimte.

Volgens Clavijo is de bomba voor de Afro-Ecuadoraanse meisjes niet alleen een middel om hun traditionele identiteit uit te drukken. De jongeren eigenen zich de bomba toe en maken er een nieuwe dans van. Via de sociale media sturen ze hem de wereld in.

De sensualiteit van de dans op de sociale media maakt volgens Clavijo niet per definitie een object van de dansende jonge vrouwen. Integendeel, de bomba belichaamt de spirituele schoonheid van de vrouw. ‘Sensualiteit is eigen aan het lichaam. De bomba, en andere Afrikaanse dansen, ontstaan vanuit de heupen en zo stralen de danseressen energie uit’, aldus Clavijo.

Ritme, vlechtjes en tatoeages

Terwijl de bomba in de Chota-Vallei sterk verbonden is met territoriale identiteit, gebruiken jonge Afro-Ecuadoraanse vrouwen ook in Quito muziek als uitdrukkingsvorm. In de bomba, maar ook in andere muziekgenres zoals hiphop, rap en metal.

Een Afro-Ecuadoraanse zijn in de hoofdstad heeft heel andere implicaties dan opgroeien in een Afro-Ecuadoraanse gemeenschap in Chota, vertelt Ana Cano: ‘Afro-Ecuadoraan zijn in Quito betekent dat ze je vijf keer per dag een etiket opplakken.’ De zangeres etaleert gedurende heel ons gesprek trots als Afro-Ecuadoraanse, een identiteit die ze tegelijkertijd relativeert: ‘Ik heb een intern conflict doorlopen. Ik was wel dol op rap, maar iedereen verwachtte dat ik de zwarte rapera was. Daarop zei ik: “Nee, ik hou van metal, ik ga metal maken, dat is niet alleen iets voor blanken.”’

Net als in andere culturen is voor Afro-Ecuadoraanse vrouwen het lichaam een uitdrukkingsvorm.

© Gabriela Arala / Ukapacha

Bárbara Lara beschouwt haar dansende lichaam als deel van een inclusieve identiteit: ‘De bomba is Ecuadoraans. Tegelijkertijd mogen we niet vergeten dat het een dans van Afrikaanse afkomst is. Wanneer Ecuador de bomba accepteert, aanvaardt het ons als deel van het land.’ Lara vertelt dat er een proces gaande is om van de bomba cultureel erfgoed te maken.

Lara benadrukt dat de bomba een vorm van eigenwaarde is. De bomba brengt geen exotische andere of seksualisering van de vrouw naar voren, maar is een expressie.

‘Het komt uit mezelf’, zegt Carcelén. Ook Cano vertelt dat ritme en muziek deel uitmaken van wie ze is: ‘Ik zing omdat ik niet anders kan. Het is heel intens. Als Afro praat je zelfs ritmisch. Daarom zijn er zo veel zwarte voetballers en dansers’, lacht Cano, terwijl ze haar eigen duivels relativeert. ‘Het is een hokje waar je als zwarte wordt ingeduwd, maar het is waar. Als Afro leer je van jongs af om je met je lichaam uit te drukken.’

‘Ja, ritme geeft mij kracht, want op dat moment voel ik mij geen minderheid meer’

Is dansen meer dan een opgelegd cliché van buitenaf? ‘Ja, ritme geeft mij kracht, want op dat moment voel ik mij geen minderheid meer’, vertelt Cano ernstig.

Clavijo vertelt dat lichamelijke symbolen van de Afro-Ecuadoraanse identiteit meer en meer gewaardeerd worden. ‘Ook mestizos, zoals ik, dragen symbolen zoals een Afrikaanse haarband.’ De band heeft voor Lara een diepere betekenis dan mode: ‘Het is een symbool van macht, statigheid, het hier zijn, een symbool van zekerheid en bescherming.’ ‘En om mij te verstoppen’, lacht ze.

Het internet biedt jonge Afro-Ecuadoraanse meisjes een forum voor hun culturele identiteit. Het cultuurhuis Casa Oshún in Quito produceert bijvoorbeeld filmpjes waarop jonge meisjes knopen met een haarband demonstreren. Op de Facebook-pagina van de dansgroep Sueño Negro staan foto’s van jonge Afro-Ecuadoraanse meisjes met haarband en ingevlochten kapsels.

‘Ik draag al heel mijn leven vlechtjes’, vertelt Cano met een glimlach. ‘Toen ik opgroeide, wilde ik mij ontdoen van de clichés. De mensen zijn niet gewend een zwarte vrouw met tatoeages te zien die metal zingt.’

‘Ik ben Daniela’

Bij de volkstelling van het Nationale Instituut voor Statistiek (INEC) gaf 7,2 procent van de toen bijna 15 miljoen Ecuadoranen (intussen zijn het er 16 miljoen) zichzelf in 2010 op als Afrikaanse afstammeling. Dat was nagenoeg een verdubbeling (+ 86,6 procent) tegenover 2001. Deze etnische groep woont vooral in de noordelijke kustprovincies Esmeraldas en Manabi, en in de Chotavallei en de vallei van de rivier Mira in de noordelijke Andes-provincies Imbabura en Carchi. Ook in de grote steden Quito en Guayaquil woont een aanzienlijk aantal Afro-Ecuadoranen.

De Afro-Ecuadoraanse bevolking heeft haar herkomst in de Afrikaanse diaspora en slavenhandel in koloniaal Latijns-Amerika. Het identiteitsdiscours in Chota is sterk verweven met het moederland Afrika. Tegelijkertijd toont de bevolking er een grote verbondenheid met het territorium dat ze als weggelopen slaven, de zogenaamde cimarrones, in het begin van de negentiende eeuw opeisten.

De blanke Europese elite schreef in de jonge onafhankelijke Latijns-Amerikaanse republieken een nationale identiteit voor met de mestizaje, het mestiezendom, als gewenste norm. De mestizos waren de etnische mengvorm van de blanke Europeaan (Spanjaard) met inheems bloed, en moesten de Europese waarden uitdragen. De inheemse volken en de Afro-Ecuadoranen kregen in de Grondwet van 2008 collectieve rechten toegekend.
De inheemse problematiek van discriminatie en strijd voor grond en cultuur vind je over de hele wereld terug. De Afro-Ecuadoranen in Chota eisten twee eeuwen geleden hun grond op en blijven hun recht op hun cultuur en bestaan verdedigen. Ook in Quito nemen Afro-Ecuadoraanse vrouwen hun plaats in.

Lara ontwaart een nieuwe generatie goed voorbereide Afro-Ecuadoraanse meisjes. ‘Wat ze ook zeggen van de huidige regering, we moeten erkennen dat de gemeenschappen veel hebben gewonnen.’

Een Afro-Ecuadoraanse hiphopzangeres verleidt haar volk, weg van de folklore, en vrouwen van alle leeftijden dansen trots vanuit zichzelf als Latijns-Amerikaanse Afro-Ecuadoranen de traditionele bomba.

De Afro-Ecuadoraanse vrouwen hebben een sterke band met hun (vrouwelijke) voorouders, en daarin ligt een groot deel van hun kracht die doorgegeven wordt van generatie op generatie. Lara: ‘Ik dank alles aan mijn grootmoeder en moeder. Ze waren goed, vrijgevig, solidair, leefden in familie, bewaarsters van kennis, vrijgevig met hun woorden en wijsheid.’

‘Ik weet waar ik vandaan kom en ben trots op wie ik ben.’

Cano: ‘Mijn oma was geen zwarte vrouw, maar een sterke vrouw. Wat ze mij leerde? “Het is moeilijk, maar niet onmogelijk.”’

Afro-Ecuadoraanse vrouwen vinden in hun dans en muziek een persoonlijke en collectieve identiteit. Afro-Latina’s dansen om los te laten en opnieuw verbinding te vinden. De bomba was tijdens de slavernij een vorm van bestaansrecht.

Dit is niet een essentialistische benadering van de Afro-Ecuadoraanse vrouw die danst voor het genot van de ander. Meer iets als ik dans en zing dus ik besta, dus ik neem deel aan de politiek, ik doe waar ik goed in ben en wat ik graag doe, en bouw zo aan een toekomst vanuit mezelf en mijn gemeenschap.

‘Is mijn familie trots op mij? Ik ben trots op mezelf’, zegt Lara zelfbewust.

Carcelén besluit: ‘Ik weet waar ik vandaan kom en ben trots op wie ik ben. Wanneer ik me voorstel benadruk ik niet dat ik Afro-Ecuadoraanse ben. Ik zeg simpelweg: “Ik ben Daniela”.’

Mujer Afroecuatoriana como sujeto politico door Francia Jenny Moreno Zapata, is uitgegeven door Ediciones Abya-Yala. 157 blzn. ISBN 978 9942 09 239 7

Representaciones del cuerpo, discursos e identidad del pueblo door José F. Chala Cruz, is uitgegeven door Editorial Universitaria Abya-Yala. 157 blzn. ISBN 978 9978 10 146 9

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.