Volksmilities in Oost-Congo en West-Oeganda

Nooit?  IK durf er zelfs amper aan denken. Natuurlijk heb ik in Rwanda meer dan 20 jaar geleden meegemaakt hoe in vier jaar tijd, tussen de inval van het RPF op 1 oktober 1990 en het neerschieten van het presidentieel vliegtuig op 6 april 1994, alle menselijke waarden geleidelijk aan dermate ontspoorden dat een genocide mogelijk werd. Ik had die niet zien aankomen. Niet met die graad van waanzin. Niet van die omvang. Niet met die schaal van manipulatie van mensen en media. Voor het oog van de hele wereld. Die uit totale verbijstering er niets beter op vond dan zich maar volledig terug te trekken. België op kop, tot mijn grote schaamte, nog altijd.

Congo van nu vergelijken met het Rwanda van toen houdt uiteraard geen steek. Maar zijn we wel genoeg bij de pinken voor wat er nu in Congo aan het gebeuren is? Is er vandaag meer bereidheid van de internationale gemeenschap om het ergste te voorkomen? Ik geloof het niet.

Hol betoog

In Kinshasa wordt het nombrilisme tegenwoordig tot ongekende hoogtes opgevoerd. Alle politici staren zich blind op het behouden of veroveren van “de macht”. Dat is een eufemisme voor de vetpotten van Congo. Want wie de macht heeft gehad, deed er niets zinnigs mee. Daar heb je immers een visie voor nodig. En die heb ik in zijn 15 jaar aan de macht nog nooit gehoord.

Heb je die speech van de president van 15 november gelezen? Een defensiever betoog dan dat van Kabila heeft geen enkele president ooit gegeven. Alles is de fout van iedereen, de wereldmarkt, de internationale gemeenschap, de oppositie, terwijl hij alleen maar goeie dingen heeft gedaan. En dan blijft hij steken bij wat er jaren geleden is gebeurd. Want over de laatste paar jaren geen woord! Tenzij dan als hij het over de ADF-NALU rebellen heeft, die hij radicale islamisten noemt. Ook al bestaat daar geen enkel bewijs voor. Ook alweer een paraplu om zelf geen verantwoordelijkheid te moeten nemen.

Over de groeiende chaos in zijn land vandaag? Welke chaos? Negeren maar, dat heeft deze politieke autist altijd al gedaan. Uiteraard komen er zo nooit oplossingen voor de problemen. De verrotting neemt alleen maar verder toe. En weet je hoe zijn speech eindigt? “De voornaamste bekommernis, de enige die legitiem is, zou moeten zijn, of liever blijven, te weten welke toekomst we willen bieden aan Congo en aan de Congolezen.” En daar EINDIGT hij dus mee! Terwijl het nu net interessant begon te worden.

Eerloos

De mensen hier zijn niet dom, zij horen ook die holle weerklank in het presidentiële discours. Hij zweert bij de grondwet, maar verkracht ze voortdurend zelf. Hoe kan je nu vergeten verkiezingen te organiseren, die in de grondwet gebeiteld staan? Alleen maar als je dat met opzet doet. Niemand pikt nog de voorwendsels die worden opgedist. Dit is niet meer of niet minder dan politieke onwil! De media aan banden leggen, betogingen verbieden, dat is allemaal in strijd met de grondwet. En toch met de tanden op elkaar blijven beweren dat hij de grondwet niet schendt… il faut le faire!

In Noord-Kivu valt er geen eer te rapen voor de president. Hij had toch niet gedacht dat die 8 kilometer asfalt die hij met 5 jaar vertraging dwars door het stadscentrum van Butembo heeft laten aanleggen hem zou kunnen verzoenen met de bevolking? Hoe naïef is die man?

In Beni-Lubero werden sinds oktober 2014 meer dan 1000 mensen de keel overgesneden of de schedel ingeslagen als beesten, en noch het regeringsleger FARDC, noch de blauwhelmen van MONUSCO hebben daar enig verschil kunnen maken. De seriemoorden gaan gewoon door.

Dat kan je als volk niet blijven ondergaan. Daar MOET je tegen in opstand komen.

Mobilisatie van milities

Een nieuwe trend is nu al anderhalve maand aan de gang. Overal duiken volksmilities op, soms van heel ver. De eerste vestigden zich op een heuvel vlakbij het stadscentrum van Butembo, een religieuze pleisterplaats.  Ze noemen zichzelf Corps du Christ. Ze vroegen en kregen een audiëntie bij de burgemeester, maar de vrijgeleide die ze van hem verwachtten kregen ze niet. Ze moesten afdruipen met een schaap. Een eerste confrontatie met de overheid de dag erna leidde tot de dood van twee politiemannen en twee burgers. Daarop werden ze met harde hand de stad uitgedreven. Maar ze vestigden zich slechts enkele kilometer verder. Onder meer in één van de vele boerderijen van Kabila, omdat die volgens hen werd gebruikt als uitvalsbasis voor de slachtingen.

Officieel zijn ze gekomen (vermoedelijk uit het Zuiden) om de bevolking te beschermen tegen de ADF-NALU, de  vermeende slachters van onschuldige mannen, vrouwen en kinderen.  Maar ze hebben nog geen ernstige poging ondernomen om die moordenaars te gaan neutraliseren. Dus wat is hun echte doel?

Ze wachten blijkbaar eerst op versterking. Elke week verschijnt er ergens wel een andere groep uit het niets, die op zijn beurt stelling inneemt. De georganiseerde jongeren van Butembo die inmiddels een informeel veiligheidssysteem hebben opgericht met hun Veranda Mutsanga, hebben de moed gehad hen te gaan spreken. Het antwoord dat ze krijgen is overal hetzelfde: “vrees niets, we zijn gekomen om de slachters van Beni aan te pakken.”

Ze kopen hun proviand aan op de markt en betalen cash, tot grote verwondering van wie hen bezig ziet. Ze beschikken dus over geld. Het lijkt wel of er een sponsor achter zit.

De bevolking weet niet goed wat te denken van hen. Ze zijn gewapend met speren, messen en handkatapulten. Ze beschermen zich tegen kogels met grigri’s, tatouages en rituelen die hen onkwetsbaar maken. Ze kunnen projectielen gewoon uit de lucht doen vallen zodat ze geen schade meer aanrichten. De meeste mensen geloven dat blindelings.

Militairen of milities?

Toch leeft er heel wat sympathie voor hen. Die spruit ongetwijfeld deels voort uit hun contrast met het officiële leger. Als een maï maï rooft, plundert of vrouwen verkracht, verliezen zijn grigri’s meteen alle kracht en worden ze kwetsbaar. Dat wordt hen uitdrukkelijk ingepeperd. Dus daar hoeden ze zich wel voor!

Ook is het  leger er niet in geslaagd om enige verandering te brengen in de aanhoudende reeks aanslagen van de vermeende ADF-NALU. Dus iedereen die een poging doet om die ellende te stoppen, geniet meteen alle sympathie van de bevolking. Ongetwijfeld zijn er ook heel wat overlevende jongeren van de getroffen families die de maï maï vervoegd hebben om weerwraak te nemen.

De FARDC (Forces Armées de la RDC) , het leger, hebben zich daarentegen meermaals bijzonder negatief onderscheiden: nogal wat slachtpartijen vinden plaats in de directe omgeving van legerkampen. Dat kan geen toeval zijn. Dat ruikt naar medeplichtigheid. Bovendien zijn er zo goed als geen Wanande in het leger. Daar kan je dus geen vertrouwen in hebben. Ook al omdat er zoveel ex-rebellen van allerlei slag mee zijn in opgenomen.

In Butuhe, waar de maï maï Corps du Christ zich gevestigd hebben nadat ze uit Butembo waren verjaagd, hebben de FARDC geprobeerd hen te verslaan. Dat is niet gelukt. Een majoor werd gedood en onthoofd door de tegenstanders, die het hoofd hebben meegenomen. De soldaten hebben zich dan maar afgereageerd op de bevolking. Alle huizen die ze tegenkwamen werden schaamteloos geplunderd. Oorlogsbuit, daar hebben ze recht op, vinden ze. Oversten grijpen niet in. Wellicht moedigen ze hen nog aan ook. Duizenden mensen zijn in Butembo toegestroomd, op de vlucht voor de plunderaars in uniform.

In Isale-Graben, waar honderden families in een brede vlakte vlak tegen het Virunga Parc aan landbouw doen, werden ze door het leger verjaagd, ‘om veiligheidsredenen’. Maar hun moment was wel verdacht goed gekozen. De oogst stond rijp op het veld en de uniformdragers hebben zich royaal bediend. Als tegenreactie is er zelfs een nieuwe militiegroep ontstaan onder de benadeelde boeren.

Aan de voet van de Mont Carmel, waar de Corps du Christ enkele weken geleden verjaagd werden, blijven de soldaten maar plunderen (op zonnepalen hebben ze het vooral gemunt) en op varkens jagen met hun geweren. Hun beloning voor het geleverde werk, zeggen ze. Ze hebben ook een meisje meegenomen naar hun kazerne. Niemand reageert. Niemand durft.

Vrijdag zijn soldaten een gebedshuis binnengevallen in Butembo. Met een geweerloop op de slaap van de gelovigen hebben ze hen hun geld opgeëist. Terwijl hun oversten denken dat ze de maï maï bestrijden.

Op straat houden soldaten willekeurig mannen tegen en verplichten hen zich in het openbaar uit te kleden. Ze zijn dan op zoek naar lichaamsinsnijdingen die in de rituelen van de maï maï worden aangebracht. Maar ze vergeten daarbij dat de traditionele geneeskunde zich van dezelfde methode bedient, waardoor de meeste mensen wel ergens een scarificatie vertonen zonder daarom maï maï te zijn.

Sisser

Het leger heeft met dit alles wel zijn laatste greintje respect in de ogen van de mensen verloren. De inzamelactie die Veranda Mutsanga vorige maand had georganiseerd voor de soldaten is dan ook op een sisser uitgelopen. Een zak rijst, wat blikjes sardienen en enkele honderden flesjes water. Meer heeft het niet opgeleverd. De burgemeester weigerde de gift in ontvangst te nemen. Ga ze maar zelf aan de soldaten afleveren, had hij gezegd. De weinigen die hebben bijgedragen hebben daar intussen wellicht al spijt van.

De afkeer voor het leger wil daarom niet zeggen dat de maï maï overal met open armen worden ontvangen.  Twee dagen geleden doken ze op in een buitenwijk van Butembo. Ogenblikkelijk werden de scholen en winkels gesloten en sloten de mensen zich op in hun huizen. Uiteindelijk waren ze enkel op weg naar de lokale smid bij wie ze een extra voorraad speren wilden laten maken.

In Luhanga, meer naar het Zuiden, heeft een andere maï maï groep, Mazembe, een aanval gepleegd op een kamp interne vluchtelingen. Die mensen waren al opgejaagd door dezelfde militie en hadden bescherming gezocht vlakbij het kamp van het leger en de VN-blauwhelmen. Minstens 37 doden werden intussen geteld. Allen Hutu.  Dat herinnert er nog eens pijnlijk aan dat maï maï per definitie altijd etnisch zijn, en dus het potentieel hebben om een genocide te ontketenen.

In Zuid-Kivu zijn ook maï maï gereactiveerd. In Tanganyika zijn de pygmeeën en de Luba begonnen elkaar te bevechten. Je kan geen sociaal medium meer openen of er is elke dag wel sprake van alweer ergens een gewapend treffen met alweer zovele slachtoffers.

Het gaat dus duidelijk grondig de verkeerde kant uit in Congo. De mensen zijn bang. Niemand geeft nog richting. Gevaar dreigt overal. Het hangt in de lucht. Er gaat iets veel erger gebeuren. Maar niemand weet precies wat. De eindejaarsperiode wordt in Congo geen vrede op aarde, wel integendeel.

De Oeganda-link

Vandaag horen we op de radio dat koning Charles Wesley Mumbere van Rwenzururu in Kasese, Oeganda, werd aangehouden. Dat gebeurde nadat zijn koninklijke wacht, die de laatste tijd aanzienlijk in aantal was toegenomen, een aanval inzette op gemengde konvooien van de UDPF, dat is het Oegandese leger, en de Ugandan Police. Minstens 55 mensen lieten daar het leven.

Van 1962 tot 1982 hebben de Bakonzo, die eigenlijk dezelfde groep zijn als de Wanande in Congo, bestuurlijk autonomie afgeroepen, omdat ze zich benadeeld voelden, zowel door de koloniale overheid voordien als door het koninkrijk van de Toro, waar ze waren bij ingelijfd. Hun secessiestrijd werd na twintig jaar opgegeven in ruil voor een zekere graad van lokale autonomie. In 2008 stemde president Museveni er mee in om formeel het koninkrijk Rwenzururu te erkennen als een culturele instelling en een koning aan te stellen. Die werd dus vandaag aangehouden.

De aanleiding tot de aanhouding van de koning is de aanval op de ordediensten, de redenen liggen ongetwijfeld veel dieper.

Wanneer een collega van mij onlangs, tot zijn ontzetting, moest vaststellen dat de brug over de rivier Semuliki werd bewaakt door Oegandese soldaten, op een afstand tot de grens van meer dan 60 km, ging er een alarmbelletje rinkelen. Sindsdien gonst het van de geruchten over massale infiltraties van het Oegandese leger, veelal incognito.

Gaat Oeganda zijn exploten uit het verleden herhalen, wanneer ze de Congolese rebellen van RDC-KML steunden en in ruil zich tegoed mochten doen aan Congo’s natuurlijke rijkdommen? Ze werden daar door het Internationaal Gerechtshof voor veroordeeld tot een schadevergoeding van 10 miljard dollar, die ze uiteraard nooit aan Congo betaald hebben. Als je er zo makkelijk vanaf komt is de verleiding groot om het opnieuw te proberen. Ook Oeganda heeft begrepen dat Congo op de rand van de implosie staat en neemt geen risico’s dat rebellengroepen daar zouden van profiteren om de grondstoffen die voor Oeganda’s economie zo belangrijk zijn te gaan afleiden naar andere bestemmingen. Het aantal Oegandese soldaten in Congo wordt door sommige bronnen al op 1400 geschat.

Bakonzo-rijk

Drie jaar geleden sprak ik in Fort Portal een notabele van de koning van Rwenzururu. Bijna fluisterend zei hij mij toen: “weet je wat dat zou betekenen als de 3 miljoen Bakonzo en de 6 miljoen Wanande samen een nieuwe staat zouden vormen? Dan zou Rwenzururu een leefbare staat worden, en zouden we eindelijk echte onafhankelijkheid kunnen afdwingen. Je zal opkijken wanneer die dag er komt.”

Misschien hebben ze hun plan nu in werking gezet. Het is geen toeval dat de Congolese maï maï ineens van overal opduiken en stelling nemen. Dit is een gecoördineerde actie. Iemand heeft hen daartoe opgeroepen. Misschien was dat koning Mumbere wel. Aan de ene kant ziet hij wellicht, door het falen van de Congolese politici, zijn kans schoon om zelf in het vacuüm te springen. Aan de andere kant pikt hij het misschien niet langer dat het opnieuw Museveni en zijn kliek is die de Congolese rijkdommen zouden komen monopoliseren. Want uiteindelijk gebeurt dat ten koste van de Wanande, van zijn volk. De artificiële koloniale grens tussen Congo en Oeganda heeft zijn volk in twee gesplitst waardoor ze ook verschillende namen kregen. Maar het blijft éénzelfde volk met éénzelfde taal en cultuur, de Wanande en de Bakonzo.

Misschien is dit nu de gelegenheid bij uitstek om zijn volk te herenigen, hun economische en militaire macht samen te smelten, en tegelijk Kampala een hak te zetten. Wat Kampala uiteraard niet kon laten gebeuren. Daarom dat Museveni ook meteen zijn soldaten heeft ontplooid langs de grens met Congo. Want de handel in grigri’s vanuit Congo schijnt de laatste tijd volop te zijn toegenomen om de aangroeiende militie van de koning, gevormd door zijn koninklijke wacht, te sterken voor de aanstormende confrontatie. Hij heeft er alle belang bij dat de contacten tussen Wanande en Bakonzo worden bemoeilijkt.

En Rwanda dan?

Is er deze keer dan geen link met Rwanda? Ongetwijfeld wel, maar Rwanda is zoals altijd discreter. Voormalig M23 rebellenleider Sultani Makenga was onlangs weer in Noord-Kivu gesignaleerd. Hij zou meer naar het zuiden moeten inspringen om het verwachte machtsvacuüm daar in te vullen met de zoveelste nep-rebellie van Rwandese signatuur. Maar dan ineens is hij weer verdwenen, zonder duidelijk vervolg. En dan krijg je de wildste speculaties. Nog geen tien minuten geleden kreeg ik een whatsapp bericht met de melding dat Makenga nu in Kinshasa is om de presidentiële garde van Kabila voor te bereiden op 19 december, dag waarop ze de hoofdstad al heel vroeg in de ochtend gaan belegeren om opstandelingen die hem weg willen aan het einde van zijn tweede en laatste mandaat te intimideren en hun acties in de kiem te smoren.

Dat illustreert dan ook meteen treffend de huidige situatie. Door zijn stilzwijgen over zijn politieke intenties en de politieke soap in Kinshasa houdt Kabila zijn eigen land in een wurggreep. De wildste speculaties vliegen in het rond. Maar één ding hebben ze allemaal gemeen: stuk voor stuk leiden ze tot onleefbare situaties. De man die had kunnen de geschiedenisboeken ingaan als de redder van de Congolese democratie, graaft elke dag wat krampachtiger haar graf. Dat krijg je dan als je de verkeerde buren als voorbeeld neemt.