‘Europa besteedt de verantwoordelijkheid voor de veiligheid van migranten uit’

Met de oorlog in de Gazastrook kwamen de onderhandelingen over een miljardendeal tussen de Europese Unie (EU) en Egypte in een stroomversnelling. In ruil voor meer financiële steun wil de EU dat Egypte zijn grenzen streng blijft bewaken. De EU ziet een ‘gouden eeuw’ van samenwerking met Egypte tegemoet. Maar wat is de keerzijde van deze samenwerking?

‘Op het gebied van migratie werken we heel nauw samen. We hebben onze inspanningen verdubbeld. Ik denk dat we het harde werk van Egypte moeten prijzen’, zei Eurocommissaris Olivér Várhelyi op 23 januari 2024 tijdens de bijeenkomst van de EU-Egypt Association Council. Várhelyi zinspeelde met het ‘harde werk’ op de claim van Egypte dat sinds 2016 geen migrantenboten vanaf de Egyptische kust naar Europa zijn vertrokken.

De afgelopen jaren sloot de EU met derde landen als Egypte deals om haar grensbewaking uit te besteden, stelt het rapport Expanding the fortress van Mark Akkerman van het Transnational Institute en Stop Wapenhandel uit mei 2018. Landen in de wijde omgeving van de EU ontvangen geld, materiaal en training om grenzen te versterken en surveillance te verscherpen.

In het afgelopen decennium gingen er miljoenen euro’s vanuit Brussel naar Caïro ter ondersteuning van de grensbewaking – zie bijvoorbeeld dit samenwerkingsproject met een budget van 60 miljoen euro.

Maar de hernieuwde overeenkomst, waarover nog onderhandeld wordt, gaat over een aanzienlijk groter bedrag. De EU heeft zo’n 9 miljard euro toegezegd aan investeringen, leningen en schuldverlichting voor Egypte.

Het Europese migratiebeleid was niet altijd gericht op ‘veiligheid’. Volgens professor Ibrahim Awad, directeur van het Centrum voor Migratie en Vluchtelingenstudies aan de American University in Cairo, houdt de ontwikkeling verband met de toegenomen populariteit van rechtspopulisme in Europa. Vanuit die hoek wordt immigratie veelal neergezet als een bedreiging waartegen Europa zich moeten wapenen.

Ondanks de pogingen om migratie via irreguliere wegen vanuit Egypte te stoppen, staat het land sinds 2018 steevast in de top tien herkomstlanden van ongedocumenteerde migranten die via de Middellandse Zee naar Europa komen. In 2022 maakten ze zelfs de grootste groep uit.

Economie in de touwen

Egypte kampt momenteel met een ernstige economische crisis. In 2023 was de inflatie 36,4%, meldt het Egyptische statistiekbureau CAPMAS. De inflatie voor voedselproducten bedroeg zelfs 63,9%.

Het leger heeft een groot deel van de economie in handen en bouwt aan megalomane projecten, zoals een nieuwe administratieve hoofdstad in de woestijn vlak bij Caïro. Maar Egyptische burgers profiteren daar amper van. Volgens cijfers van CAPMAS leefde 32,5% van de Egyptenaren in 2019 in armoede.

‘Ik wil gewoon kunnen zeggen wat ik denk zonder bang te zijn om te worden opgepakt.’

Van oudsher zijn de golfstaten een belangrijke bestemming voor Egyptische migranten. In 2020 waren de landen met de grootste Egyptische migratiepopulaties Saudi-Arabië (27% van alle Egyptische migranten), de Verenigde Arabische Emiraten (25%) en Koeweit (12%), staat in het rapport Egypt as a Country of Origin (2022) van het Asielagentschap van de Europese Unie.

Maar de werkgelegenheid in de golfregio slinkt door onder andere de ‘Saudization’ van de Saudische economie. Volgens de onafhankelijke analist en Egyptekenner Christian Achrainer is dat een mogelijke verklaring voor de toename in migratie naar Europa. ‘In Saudi-Arabië vindt een verschuiving plaats van een economie gebaseerd op migrantenarbeid naar een economie met meer werkmogelijkheden voor de eigen bevolking.’

Politieke repressie

Hoewel de economische situatie in Egypte de afgelopen jaren voor Egyptenaren een belangrijke reden was om hun land te verlaten, weegt ook de politieke situatie zwaar door. Onder president Abdel Fatah al-Sisi is niet alleen de economie achteruitgegaan, maar zijn ook de vrijheden van Egyptenaren afgebrokkeld.

Tienduizenden politieke gevangenen zitten vast. Het laatste onafhankelijke nieuwsmedium, Mada Masr, staat onder grote druk van de autoriteiten om te stoppen met zijn kritische berichtgeving. Demonstreren is verboden, en wie kritiek uit op het regime loopt het risico om gearresteerd te worden.

‘De EU bood de onderhandelingstroef aan op een zilver bord en al-Sisi was maar al te blij om deze troef in te zetten.’

Amir* (31) werkt sinds twee jaar voor een Koeweits bedrijf. Hoewel zijn baan hem financiële zekerheid biedt, is politieke vrijheid voor hem net zo belangrijk. Die vrijheid ervaart hij in Koeweit net zomin als in Egypte.

‘Ik wil gewoon kunnen zeggen wat ik denk zonder bang te zijn om te worden opgepakt’, vertelt Amir. In de hoop dat het in Europa beter zal zijn, kijkt hij nu naar de mogelijkheden om daarheen te gaan.

Moustafa* (28) heeft om dezelfde reden de reis naar Europa al gemaakt. Gezocht door de autoriteiten omdat hij berichtte over het geweld van de staat tegen burgers, vluchtte Moustafa in 2014 hals over kop het land uit.

De golfstaten waren voor hem geen optie omdat hij uitlevering vreesde. De recente toenadering tussen Turkije en Egypte maakte dat hij zich daar – na er de eerste acht jaar in ballingschap te hebben doorgebracht – niet langer veilig voelde.

In een open brief in december 2023, deelt Human Rights Watch zorgen over de migratiesamenwerking tussen de EU en Egypte. De mensenrechtenorganisatie stelt dat de EU het autoritaire regime van Egypte verder in het zadel helpt en bijdraagt aan een onveilige politieke situatie in het land.

Migratie = politieke troef

Professor Awad stelt dat de EU zodanig ‘geobsedeerd’ is met het tegenhouden van migratie, dat ze daarmee politieke macht weggeeft. De Egyptische autoriteiten spelen daar volgens hem slim op in. Christian Achrainer van (CEIP) beaamt dit: ‘De EU bood de onderhandelingstroef aan op een zilver bord en al-Sisi was maar al te blij om deze troef in te zetten’.

Om zijn eisen kracht bij te zetten, herhaalt Egypte regelmatig dat het miljoenen vluchtelingen opvangt en dat interne instabiliteit een grote migratiestroom naar Europa op gang kan brengen.

‘Na verloop van tijd werd de legitimiteit van het regime niet langer in twijfel getrokken.’

In zijn boek Hoe migratie echt werkt legt de Nederlandse Hoogleraar Sociologie Hein de Haas uit dat ‘niet alleen westerse politici uitdragen dat er een invasie van illegale immigranten op til is. Ook de leiders van herkomst- of doorgangslanden wakkeren deze angst aan en zetten het in als een onderhandelingstroef om diplomatieke, militaire en financiële steun af te dwingen’.

In ruil voor het tegenhouden en opvangen van migranten, wil Egypte dat Europa met geld over de balk komt. En dat het zich koest houdt over de staat van mensenrechten, de democratie en rechtsstaat in het land, stelt Achrainer.

Toen het leger onder leiding van huidig president al-Sisi in 2013 de macht greep, waren EU-lidstaten daar kritisch over. ‘De politieke veranderingen werden afgedaan als een staatsgreep’, schrijft Awad in een wetenschappelijk artikel. ‘Maar na verloop van tijd is die kritiek verstomd en werd de legitimiteit van het regime niet langer in twijfel getrokken.’

Veiligheid natiestaten primeert boven die van mensen

De EU ziet Egypte als een stabiele factor in de regio en wil er alles aan doen om dat zo te houden, stelt Achrainer. ‘De Egyptische staat lijkt de zaken onder controle te hebben. Daarom accepteert de EU in feiten dat er een militair regime aan de macht is’, zegt hij. ‘De perceptie is dat de belangen van de EU het best gediend zijn zolang president al-Sisi en het leger regeren.’

Een keerzijde van dat beleid is volgens Achrainer dat de veiligheid van naties vooropgesteld wordt aan die van mensen. ‘In wezen besteedt de EU niet alleen de grenscontrole uit, maar ook de verantwoordelijkheid voor de veiligheid en mensenrechten van migranten.’

‘Het beleid van de EU berust op een zeer kortzichtige benadering. Op de lange termijn is dit beleid niet duurzaam.’

Egypte is niet alleen een belangrijk herkomstland voor migratie, het is ook een belangrijk doorreisland. Op 4 februari 2024 stonden er bij de VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR in Egypte ruim een half miljoen vluchtelingen geregistreerd (hoewel de schattingen van het de facto aantal vluchtelingen sterk uiteenloopt).

Vluchtelingen en migranten behoren tot de kwetsbaarste groepen in Egypte, zegt Achrainer. ‘Er is geen vangnet voor hen.’ De mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch documenteerde onder meer fysiek misbruik en willekeurige detentie en onwettige deportatie van vluchtelingen en migranten door de autoriteiten.

Volgens Achrainer zou de veiligheid van de mens, en niet van de staat, voorop moeten staan in het EU-migratiebeleid. ‘Gezien door de lens van menselijke veiligheid is de kwestie van verantwoordelijkheid een totaal ander verhaal. Dan heb je hoe dan ook verantwoordelijkheid voor de veiligheid van migranten en is het niet mogelijk om dit uit te besteden.’

Los van ethische overwegingen, blijft het maar de vraag hoe effectief het EU-migratiebeleid is. Verschillende experts wijzen erop dat migratie stoppen onmogelijk is. Het sluiten van de ene migratieroute leidt tot de opening van een andere, stelt Ayman Zohry, een Egyptische migratiedeskundige.

Achrainer concludeert: ‘Het beleid van de EU berust op een zeer kortzichtige benadering. Op de lange termijn is dit beleid niet duurzaam’.

*De namen van Amir en Moustafa zijn vanwege veiligheidsredenen gefingeerd. Hun identiteit is bekend bij de redactie van MO*.

Correctie 20 maart 2024: in een eerdere versie van dit artikel werd Christian Achrainer als lid van de denktank Carnegie Endowment for International Peace (CEIP) omschreven. Dat klopt niet. Hij schreef wel een analyse voor CEIP over de Egypte-EU-deal.

Dit artikel kwam tot stand met de steun van het Fonds Pascal Decroos voor bijzondere journalistiek.