Poetinmaskers in Servië: waar zijn Russische dissidenten nog veilig?

Sinds de oorlog in Oekraïne was Servië lange tijd een veilig toevluchtsoord voor Russische dissidenten en oorlogsweigeraars. Tot een aantal van hen vanaf de zomer van 2023 plotseling te horen krijgen dat ze het land moeten verlaten. ‘Ook in het buitenland viseert het Russische regime onschuldige burgers.’

Tussen de fruitbomen is het aangenaam wonen. Dat dachten ook Elena Koposova en haar man toen ze in 2020 een ruwbouwhuis kochten op een Servische heuvel. Het bevindt zich in de buurt van de stad Sopot, ten zuiden van de Servische hoofdstad Belgrado. Ze zagen er veel potentieel.

Op 26 februari stuurt Koposova via Telegram twee foto’s van het huis. Eentje van net na hun aankoop en een recente foto. Binnenkort zouden ze hier een hotel openen. Want in de streek rond Sopot is er aan toeristen geen gebrek.

‘De afgelopen jaren hebben mijn man en ik hard gewerkt om de ruwbouw om te toveren tot een moderne villa. Aan het zwembad hebben we prioriteit gegeven, want dat is een grote troef’, vertelt ze aan MO*.

Maar tot voor kort was het niet zeker of ze zelf nog in haar eigen hotelkamers ging mogen slapen. Op 2 februari kreeg ze te horen dat haar aanvraag voor een permanente verblijfsvergunning is afgewezen.

Meer dan vier jaar na haar verhuis uit Rusland is ze gedwongen om uit Servië te vertrekken. Volgens de Servische politiediensten vormt Koposova een gevaar voor de nationale veiligheid. Ze heeft één maand de tijd om het Servisch grondgebied verlaten. En ze is daarin geen alleenstaand geval.

In de afgelopen maanden werden meerdere Russische dissidenten in Servië het land uitgezet. Nooit kwam er een exacte reden voor hun uitwijzing. Dat hun politieke activiteiten er iets mee te maken hebben lijkt duidelijk.

Russische satelliet in de Balkan

Volgens het persagentschap AP verhuisden tussen 2022 en 2023 ongeveer 200.000 Russen naar Servië. Onder hen zitten veel critici van het Poetinregime en oorlogsweigeraars. Servië is het enige Europese land waar Russen zonder visum naartoe kunnen, met het vooruitzicht om na vier jaar zelfs permanent vestigingsrecht te krijgen.

Tegelijkertijd komt er ook veel kritiek op de Servische overheid, omdat ze te zeer tegen het Russische regime zou aanschurken. Recent nog bestempelde de minister van Buitenlandse Zaken van Kroatië de Servische premier Aleksandar Vučić als ‘een Russische satelliet in de Balkan’. Servië sloot zich ook nooit aan bij de Europese economische sancties tegen Rusland.

‘Het viseren van onschuldige burgers is een bekende repressietactiek van het Russische regime.’

De goede banden tussen Servië en Rusland maken Russische burgers in Servië erg kwetsbaar. ‘Ik heb nooit verzetsactiviteiten georganiseerd en ik ben ook niet politiek actief’, vertelt Koposova. ‘In Rusland heb ik als literair vertaalster zelfs nog Servische boeken gepromoot.’

De ondertekening van één open brief die de oorlog in Oekraïne veroordeelt, lijkt haar nu de das om te doen. ‘Nergens anders kan ik hopen op een permanente verblijfsvergunning. Ondertussen heb ik begrepen dat ik mij nooit nog ergens thuis zal voelen.’ Door haar vertaalactiviteiten vraagt ook PEN Vlaanderen op Instagram aandacht voor haar zaak.

‘Het viseren van onschuldige burgers is een bekende repressietactiek van het Russische regime. Zo maak je van iedereen een doelwit en verhoog je de angst onder de gewone burgers’, zegt Peter Nikitin aan MO*.

Nikitin verhuisde in 2016 voor de liefde naar Servië en stichtte in november 2022 de Russische Democratische Vereniging (RDV), die anti-oorlog manifestaties in Belgrado organiseert. Hij schreef de open brief die Koposova ondertekende. En hij startte ook een petitie om ervoor te zorgen dat ze in Servië kan blijven.

‘Die uitwijzingen hebben een verkillend effect’, zegt Nikitin. ‘In 2022 konden we makkelijk drieduizend mensen voor onze protesten mobiliseren. Terwijl er nu nog maar zo’n honderdtal komt opdagen.’

Russische terreurlijst

Ook Nikitins medeorganisator van de RDV Vladamir Volokhonsky kreeg eind juli 2023 te horen dat zijn verblijfsvergunning voor Servië niet zou worden verlengd. Als data-analist kon hij relatief snel en makkelijk een werkvisum in Duitsland krijgen. ‘Behalve de ratten die aan mijn autokabels knagen bevalt het mij hier wel’, vertelt Volokhonsky vanuit Berlijn, via een videocall op Telegram.

‘Ik was al maanden in Berlijn toen ik een brief van de Russische inlichtingendienst ontving, waarin stond dat ik veroordeeld ben.’ Zijn misdrijf bestaat in het verspreiden van zogenaamde misinformatie over het Russische leger.

Volokhonsky belandde ook op een Russische lijst van terreurverdachten. ‘Ik sta geseind in een internationale database. Bezoekjes aan Russisch gezinde landen als Thailand of Egypte zijn daardoor uitgesloten.’

In tegenstelling tot Koposova was Volokhonsky wel erg politiek actief. In zijn thuisstad Sint-Petersburg werkte hij als afgevaardigde van de oppositie. ‘Twaalf dagen na de start van de oorlog doorzocht de politie mijn appartement. Er kwam een zogezegd onderzoek. En dan weet je hoe laat het is. Iemand belde de geheime politie en veertig politici van de oppositie werden opgepakt.’

Dat was het signaal voor Volokhonsky om zijn valiezen te pakken en Rusland te verlaten. Na een omweg via Oezbekistan besloot Vladimir om definitief naar Servië te vluchten. En hij was zeker niet de enige.

IT-dissidenten in Servië

Volgens Volokhonsky is Servië geen slechte omgeving voor Russische dissidenten. ‘Ik genoot van de vrijheid. In Sint-Petersburg kun je als eenzame betoger al worden opgepakt. Het was helemaal nieuw voor mij dat de politie in Belgrado betogers niet slaat, maar beschermt.’

‘90% van de Russen die naar Servië komen zijn anti-Poetin. Maar als Vučić ze allemaal uitwijst, dan stuikt de economie in elkaar.’

Al kent die vrijheid ook een economische reden. ‘De Servische overheid exploiteert de aanwezigheid van hoogopgeleide Russische dissidenten om hun economie te boosten’, vertelt Giorgio Friuscione, Balkanexpert bij ISPI, het Italiaanse instituut voor internationale politiek. ‘De pro-Russische houding van Servië heeft dus niets te maken met een zogezegde Slavische broederschap. Het is een erg pragmatische relatie.’

Net als Volokhonsky werkt een groot deel van de Russische diaspora in de Servische IT-sector. Vaak gaat het dus om economisch waardevolle en kapitaalkrachtige personen. En dat is vooral te merken aan de huurprijzen in Belgrado, die volgens Friuscione na de toename van de Russen zijn verdubbeld.

‘De Servische premier Aleksandar Vučić handelt gewoon opportunistisch. 90% van de Russen die naar Servië komen zijn anti-Poetin. Maar als Vučić ze allemaal uitwijst, dan stuikt de economie in elkaar’, vertelt de Russische Yevgeni Irzhansky, vanuit zijn nieuwe verblijfplaats in het centrum van Buenos Aires, de hoofdstad van Argentinië.

Tussen de lente van 2022 en afgelopen zomer verbleef ook Irzhansky in Servië en heeft hij die economische meerwaarde zelf mee gecreëerd. ‘In Belgrado organiseerde ik concerten van Russische artiesten. We wilden het bruisende nachtleven van Sint-Petersburg naar Servië verplaatsen. En dat lukte vrij aardig. Op een gemiddeld concert kwamen zo’n duizend mensen af.’

Nochtans gebeurde zijn verhuis naar Servië met knarsende tanden. Al in 2020 had hij samen met zijn vrouw Rusland voor Spanje ingeruild. ‘In Spanje was alles naar onze smaak. We hadden de taal geleerd en wilden er graag blijven. Maar na het uitbreken van de oorlog zorgde ons Russisch paspoort voor argwaan. Onze verblijfsvergunning werd niet verlengd.’

Diezelfde boodschap kreeg hij anderhalf jaar later ook in Belgrado te horen. Al gebeurde de aanloop van die afwijzing in iets vijandigere omstandigheden. ‘Afgelopen juni belde iemand aan de deur, met de melding dat ik mij naar het politiebureau moest begeven. Drie uur aan een stuk werd ik ondervraagd door meerdere officieren. Ze peilden naar mijn politieke overtuigingen en wilden weten of ik Navalny steunde.’

Poetinmaskers in Belgrado

Als drijvende kracht achter de uitwijzingen van Russische dissidenten en anti-oorlogsstemmen komt één naam meermaals terug. ‘Er is geen twijfel dat de invloed van Aleksandar Vulin op de Servische veiligheidsdiensten een belangrijke rol speelt’, zegt Nikitin.

Op 30 januari kreeg Vulin als voormalig minister van Defensie (2017-2020) en hoofd van de Servische veiligheidsdienst (BIA) nog de Russische medaille van de vriendschap. Die werd uitgereikt door Vladimir Poetin in hoogsteigen persoon. Volgens het nieuwsplatform Radio Free Europe kreeg Vulin de medaille voor het versterken van de vriendschapsbanden tussen de Russische en Servische geheime diensten.

Mede door die nauwe banden belandde Vulin in juli op een Amerikaanse sanctielijst. Daardoor moest hij in november opstappen als directeur van het BIA.

Maar Friuscione nuanceert de macht van de man. ‘Vulin is niet charismatisch of slim. Het is Vučić die hem inzet in zijn opportunistische politiek. Hij gebruikt Vulin als een poppetje om de Russen te paaien’.

Daarnaast lopen er in Servië ook nog een aantal extreemrechtse en Russisch gezinde milities rond. Eén van de bekendste leiders in dat milieu is Miša Vacić, de voorzitter van de extreemrechtse partij Servisch Rechts. In november vorig jaar belandde ook Vacić op een Amerikaanse sanctielijst, omdat hij in 2022 had opgetreden als verkiezingswaarnemer bij een Russisch referendum in de bezette Oekraïense gebieden.

Dat de clan rond Vacić hard uit de hoek kan komen ondervond de toen achttienjarige Russische dissident Ilya Zernov. Op 29 januari 2023 probeerde hij om op een muur in Belgrado een ‘dood aan Oekraïne’ leuze te overschilderen. Terwijl hij dat deed, begon iemand hem te filmen.

Opeens werd hij achtervolgd door een groepje mannen. ‘Meerdere mannen drukten mij neer op een bank. En toen kwam er een man met een Poetinmasker op ons vervoegen. Die begon op mijn hoofd in te beuken. Ze bonden mij vast en lieten mij zo achter’, vertelt Zernov aan MO* via berichten op Telegram.

Door het gebrek aan humanitaire paspoorten en de strenge visaverplichtingen kunnen Russen bijna nergens terecht.

Tijdens die aanval probeerde Zernov zoveel mogelijk details te herinneren. ‘Zo slaagde ik erin om achteraf één van de aanvallers op Facebook te traceren. En tussen zijn vrienden vond ik alle aanvallers. Inclusief de man met het Poetinmasker. Dat was Miša Vacić.’

Ook nadat Zernov in maart 2022 Rusland had ontvlucht, kon hij zich in Servië niet veilig wanen. Voor de tweede keer in een jaar tijd zag hij zich genoodzaakt te verhuizen. ‘In de zomer van 2023 verkaste ik naar Berlijn. Gelukkig kon ik later aan een humanitair visum geraken, zodat ik hier kan blijven. En nu probeer ik Duits te leren om dan mijn universitaire studies aan te vatten.’

Op de dool met Russisch paspoort

Maar het behalen van zo’n humanitair visum is niet evident. ‘Het systeem van de humanitaire visa is erg beperkt. Als Russische burger kan je het enkel in Duitsland of Frankrijk aanvragen. En dat kan alleen maar als je al in Rusland wordt vervolgd’, vertelt Annemarie Gielen, bewegingswerker conflictregio’s bij Pax Christi.

Door het gebrek aan humanitaire paspoorten en de strenge visaverplichtingen kunnen Russen bijna nergens terecht. Behalve Servië hanteren in Europa alleen Montenegro en Bosnië-Herzegovina geen visumvereisten voor Russen. Al kan je in die twee landen slechts voor een beperkte tijdsduur blijven. Russen kunnen er dus nooit aanspraak maken op een permanente verblijfsvergunning.

‘Voor landen als Armenië, Georgië en Kazachstan heb je ook geen visum nodig. Maar daar zou ik me al helemaal niet veilig voelen. Eind vorig jaar is er nog een Russische deserteur in Armenië opgepakt en terug naar Rusland gestuurd’, vertelt Volokhonsky.

Gielen hekelt het gebrek aan veilige toevluchtsoorden voor Russische dissidenten en oorlogsweigeraars. ‘Anders dan de Oekraïners krijgen Russen geen subsidiaire bescherming. Er bestaat ook weinig solidariteit met hen. Zeker in de Baltische staten en Polen heerst er angst voor alles wat Russisch is. En die “russofobische” houding speelt Poetin net in de kaart.’

Nooit nog thuis

Tot eind februari bleef Koposova in haar verblijfsplaats in Sopot bang afwachten wat de toekomst geeft. O 8 maart laat ze weten dat ze alsnog een tijdelijke verblijfsvergunning heeft bemachtigd. ‘Het is een enorme en onverwachte opluchting. Ik ben zeker dat de petitie erbij heeft geholpen. Want ik kreeg al verschillende berichtjes van mensen wiens vergunning is ingetrokken, maar zij zijn bang om in het openbaar te treden’.

Door die beslissing kan Koposova alvast voor even met een gerust gemoed in Sopot verblijven. Want voor al deze Russische dissidenten lijkt een terugkeer naar hun geboorteland in de nabije toekomst uitgesloten.

Ook Yevgeni Irzhansky en zijn vrouw Elena willen het liefst hun toekomst in Buenos Aires uitbouwen. ‘Eind januari zijn we hier aangekomen. Net als in Servië hadden we voor Argentinië geen visum nodig. Wat maakt dat er ook een grote Russische gemeenschap leeft. Binnenkort zou ik dus graag weer concerten van Russische artiesten organiseren.

Zelfs de strijdvaardige Volokhonsky acht een terugkeer naar Rusland weinig waarschijnlijk. ‘Hoe meer jaren er verstrijken hoe beter ik in Duitsland zal zijn geïntegreerd en hoe kleiner de kans dat ik nog terug zal gaan.’