‘Russische persvrijheid op z’n slechtst sinds de Koude Oorlog’

De arrestatie van de Amerikaanse journalist Evan Gershkovich door Rusland is – naast een duidelijke waarschuwing voor buitenlandverslaggevers – tekenend voor de toenemende intolerantie van het Kremlin voor onafhankelijke stemmen. Dat zeggen verschillende internationale perswaakhonden.

De aanhouding eind maart van Wall Street Journal-journalist Evan Gershkovich toont aan dat het Kremlin zijn ijzeren greep op de informatiestroom nog aan het versterken is, zeggen waarnemers. Kritische stemmen zijn volgens hen meer dan ooit in gevaar.

‘De omvang van deze actie is enorm. Het is niet alleen de eerste keer sinds de Koude Oorlog dat een Amerikaanse journalist wordt vastgehouden, maar er zijn ook zeer ernstige aanklachten tegen hem ingediend. Dit is een grote stap’, vertelt Karol Luczka, beleidsmedewerker bij het International Press Institute (IPI).

‘Het Kremlin voert al enige tijd een beleid om onafhankelijke stemmen te onderdrukken en het lijkt erop dat het steeds meer mensen in het vizier neemt’, voegt hij eraan toe.

Gevangenenruil

Gershkovich, een Amerikaans staatsburger, werd in Jekaterinenburg gearresteerd op verdenking van spionage. Hij wordt vastgehouden in de Lefortovogevangenis in Moskou in afwachting van zijn proces en kan tot twintig jaar gevangenisstraf krijgen. Hij berichtte recent nog over de problemen die de Russische strijdkrachten ondervonden bij hun invasie van Oekraïne, en over hoe westerse sancties de Russische economie schaadden.

The Wall Street Journal heeft de beschuldigingen tegen zijn verslaggever ontkend en de arrestatie is veroordeeld door westerse leiders en mensenrechtenactivisten.

‘De arrestatie stuurt een boodschap aan alle buitenlandse journalisten dat ze niet welkom zijn in Rusland.’

Sommigen zien de detentie als een politieke zet van het Kremlin en menen dat Gershkovich wordt vastgehouden om in de toekomst te worden gebruikt voor een gevangenenruil met de VS.

Maar perswaakhonden zeggen dat, zelfs als dat het geval is, de arrestatie ook een zeer duidelijke boodschap is voor alle journalisten die het narratief van het Kremlin niet volgen.

‘Ik twijfel er niet aan dat de arrestatie een politieke zaak is. Toen ik hoorde van de aanklacht tegen Evan, was het eerste wat ik dacht: welke high-profile Rus hebben de Amerikanen op dit moment in hun gevangenissen?’, vertelt Gulnoza Said, programmacoördinator Europa en Centraal-Azië bij het Committee to Protect Journalists (CPJ).

‘Buitenlandse correspondenten bieden een zeldzame glimp van het echte leven in Rusland aan een wereldwijd publiek. De arrestatie stuurt een boodschap aan alle buitenlandse journalisten dat ze niet welkom zijn in Rusland, en dat ze op elk moment van een misdaad kunnen worden beschuldigd. Vanaf nu is het duidelijk dat de situatie voor hen onvoorspelbaar en onveilig is’, voegt ze eraan toe.

Toenemende repressie

De onafhankelijke media in Rusland hadden al voor de grootschalige invasie van Oekraïne te maken met repressie, maar die is sindsdien toegenomen.

Het regime heeft websites van kritische kranten geblokkeerd om te voorkomen dat mensen toegang krijgen tot informatie die kritisch is over de oorlog. Er is ook een militaire censuur ingevoerd met nieuwe draconische wetten die het ‘in diskrediet brengen’ van het leger strafbaar stellen.

Dit heeft ertoe geleid dat sommige Russische persbureaus preventief hun deuren hebben gesloten om niet het risico te lopen dat hun werknemers in de gevangenis belanden. Lokale media zagen zich gedwongen hun personeelsbestand drastisch in te krimpen of hun nieuwsredacties naar een ander land te verplaatsen, waardoor zij de facto in ballingschap opereerden.

‘Poetin en zijn entourage winden er geen doekjes om dat het systeem van censuur in de USSR een rolmodel voor hen is.’

Maar tot nu toe waren de buitenlandse media relatief onaangetast door dit optreden. Aan het begin van de oorlog ontvluchtten veel van hun correspondenten het land uit veiligheidsoverwegingen. Maar sommigen, zoals Gershkovich, keerden terug en konden in vergelijking met hun Russische collega’s veel vrijer over de oorlog berichten.

Daarom is de arrestatie van Gershkovich zo zorgwekkend voor de toekomst van onafhankelijke journalistiek onder het huidige Russische regime, aldus Jeanne Cavelier, hoofd van de afdeling Oost-Europa en Centraal-Azië bij Reporters Zonder Grenzen (RSF).

‘Het arresteren van een buitenlandse journalist voor zulke ernstige beschuldigingen is een nieuwe stap in Poetins informatieoorlog. Het doel is om alle resterende westerse journalisten op Russisch grondgebied te intimideren’, legt ze uit.

‘Het is een signaal dat zij niet langer meer bescherming genieten dan hun Russische collega’s. Zoals gewoonlijk is dit om angst te zaaien en hen het zwijgen op te leggen. Tientallen buitenlandse media hebben Rusland sinds maart vorig jaar al verlaten, evenals honderden lokale onafhankelijke journalisten. Deze klap kan de situatie verergeren en het aanbod van betrouwbare informatie uit Rusland verder beperken.’

Anderen menen dat de arrestatie kan betekenen dat het Kremlin op weg is naar een bijna volledige controle over de informatie in Rusland.

‘Poetin en zijn entourage winden er geen doekjes om dat het systeem van censuur in de USSR een rolmodel voor hen is’, zegt Luczka van IPI.

Signaal aan de bredere bevolking

De afgelopen jaren heeft het Kremlin de oppositie de mond gesnoerd, zowel in de politiek als op andere maatschappelijke terreinen. Critici zoals oppositieleider Alexei Navalny belandden in de gevangenis, en veel middenveldorganisaties – waaronder binnenlandse en buitenlandse mensenrechtenorganisaties – zijn door de autoriteiten gesloten.

Zulke repressie is toegenomen sinds het begin van de oorlog. De Russen die we spraken zeggen dat veel mensen steeds meer op hun hoede zijn voor wat ze in het openbaar zeggen, zeker na de invoering van wetten die kritiek op de invasie strafbaar maakt.

‘Het is gekkenwerk. Er zijn tekorten vanwege de oorlog, er zijn bevoorradingsproblemen in de supermarkten. We kunnen over de tekorten praten zoveel we willen op het werk, maar we kunnen niet zeggen wat de oorzaak is – de oorlog – want alleen al het gebruik van het woord “oorlog” kan je voor jaren in de cel doen belanden’, vertelt Ivan Petrov (een schuilnaam, red.), een werknemer in de publieke sector in Moskou, aan onze redactie.

Hij voegt eraan toe dat hij veel mensen kent die tegen de oorlog zijn, maar bang zijn om er zelfs maar het geringste verzet tegen te uiten.

‘Ze weten dat het verkeerd is, maar kunnen er niet over praten. Er is zoveel censuur. Je kunt opgesloten worden wegens verraad alleen maar omdat je de negatieve effecten op de economie noemt’, legt hij uit.