Schengenzone onder vuur in Europa, maar Afrika staat klaar met zijn eigen grenzenloze project

Zondag 17 juli 2016. Het was best een plechtig moment tijdens de openingsceremonie van de Afrikaanse top in Kigali: toen de Rwandese gastheer, president Kagame en zijn Tjsaadse collega Idriss Deby, de eerste twee officiële Afrikaanse paspoorten ontvingen. Het kleinood laat hen toe VISA-vrij door heel Afrika te reizen. Voorlopig maken enkel Afrikaanse staatshoofden, topambtenaren van de AU en ministers aanspraak op een exemplaar. Maar als alles goed gaat zou tegen 2018 elke Afrikaanse burger zo’n uniek paspoort ontvangen.

Pan-Afrikaans idee

Het Afrikaans paspoort is geen losse flodder of instant idee. Het werd een eerste keer in 2009 geopperd, door wijlen generaal Muhammar Gaddhafi, toen staatshoofd van Libië. Gaddhafi was een vurig pleitbezorger van het pan-Afrikanisme, een stroming die eenheid onder de Afrikaanse bevolking promoot en de basis van de Afrikaanse Unie (AU) vormt.

De Unie werd in 2002 opgericht en telt 54 Afrikaanse staten, waardoor ze quasi het hele Afrikaanse continent omvat. ‘Ons hoofddoel is continentale eenheid en integratie’, stelt Khabele Matlosa. directeur van het departement Politieke Zaken. ‘We streven naar een geïntegreerd, voorspoedig en vredevol Afrika, dat wordt gedragen door haar eigen bevolking en dat een dynamische rol speelt op het internationaal toneel’, lees je in de AU-oprichtingsakte.

Het Afrikaans paspoort past in dat plaatje. ‘Het laat de Afrikaanse burgers toe zich vrij van het ene naar het andere land te begeven. Die vrijheid is een mensenrecht, maar ze draagt ook bij tot de duurzame ontwikkeling van het continent.’

Economische voordelen

Khabele Matlosa (AU) neemt het Africa Visa Openness rapport 2016 erbij, dat wijst op de economische voordelen van een open visa-beleid. Zo introduceerden Rwanda, Kenia en Uganda, drie leden van de Oost-Afrikaanse Unie (EAC), een single visa-systeem. Hun burgers kunnen met enkel een ID de grens oversteken. Het systeem zorgde voor de helft meer handel tussen de landen dan voorheen.

De drie lanceerden ook een gemeenschappelijk toeristenvisum, wat het aantal aankomsten in Rwanda bijvoorbeeld in 1 jaar met 17 procent deed toenemen. Een ander succesverhaal zijn de Seychellen, die geen visa-voorwaarden stellen. Daardoor zag het land het aantal internationale toeristen tussen 2009 en 2014 jaarlijks met 7 procent stijgen. Meer dan de helft (56,9%) van haar BNP en 57,3% van haar totale werkgelegenheid halen de Seychellen uit toerisme en handel.

Ondanks die economische voordelen, hebben Afrikanen in 55% van de gevallen nog een visum nodig om naar een ander Afrikaans land te gaan, terwijl het slechts in 20% van de gevallen zonder kan. Met een uniek Afrikaans paspoort valt daar dus nog een hoop winst te halen.

Een prioriteit?

‘Ja, het paspoort kan de economische groei stimuleren. Maar daarvoor kunnen we beter op andere zaken inzetten, zoals een betere infrastructuur en transportmogelijkheden’

Een document dat leidt tot meer eenheid en economische groei in Afrika: wie kan zich daartegen kanten? Niemand, stelt de jonge econoom Samuel Baker. Toch postte hij een kritisch bijdrage over de lancering van het paspoort op de blog van de London Business School.

Volgens Baker heeft de Afrikaanse Unie eerst andere zaken te doen. ‘Ik groeide op in Oeganda, mijn familie woont in Tanzania, ik kan reizen van Rwanda naar Angola. Overal voel ik me met de rest van Afrika verbonden. Daarvoor heb ik geen paspoort nodig. Ja, het paspoort kan de economische groei stimuleren. Maar daarvoor kunnen we beter op andere zaken inzetten. Ik denk bijvoorbeeld aan een betere infrastructuur en transportmogelijkheden, die de doorsnee Afrikaan veel meer winst zouden opleveren. Bovendien halen sommige landen inkomsten uit hun visa-systeem. Worden die door de economische groei gecompenseerd?’

Kip en ei

Volgens Samuel Baker moet de AU zich eerst toeleggen op dat soort problemen. ‘Anders zal Afrika zich niet verenigen. Integendeel. Tanzania trok zich bijvoorbeeld terug uit het single visa-systeem van de EAC, omdat het te sterke economische concurrentie van buitenaf vreesde.’

Baker staat niet alleen met zijn bedenkingen. Verschillende Afrikaanse media en opiniemakers vinden de introductie van het Afrikaans paspoort geen prioriteit en of twijfelen aan de haalbaarheid. Khabele Matlosa (AU) heeft begrip voor de critici, maar dient hen ook van repliek. ‘We mogen niet verzeilen in het verhaal van de kip en het ei. Het klopt bijvoorbeeld dat een goede infrastructuur de Afrikaanse economie stimuleert, maar een uniek paspoort doet dat evenzeer. Daarom geloven we in parallelle tracks, waarin we gelijktijdig verschillende noden aanpakken.’

Verschillende snelheden

Als het over de haalbaarheid – deadline 2018 – gaat, denkt de AU pragmatisch. Kabele Matlosa: ‘Alle landen steunen de invoering van het paspoort. Alleen doen sommigen dat met de nodige reserves, verwijzend naar veiligheid, gezondheid en werkgelegenheidskwesties. Ze willen terrorisme en extremisme buiten houden, ze willen vermijden dat epidemieën komen overgewaaid, ze willen voorkomen dat er werkloosheid ontstaat doordat hun arbeidsmarkt met buitenlandse werkkrachten overspoeld geraakt.’

‘De voorlopers zullen de deadline halen, anderen sluiten later aan.’

De Afrikaanse Unie wil die landen helpen om hun reserves te counteren. ‘We moedigen de lidstaten aan om meer grensoverschrijdend samen te werken rond misdaad en veiligheid, om hun gezondheidssystemen proactief te versterken, om ervoor te zorgen dat hun economische groei niet jobloos maar inclusief wordt.’

De AU kijkt in de eerste plaats naar de regionale samenwerkingsverbanden om de uitdagingen rond veiligheid, gezondheid en veiligheid aan te gaan. Sommige van die verbanden werken al heel goed, anderen hebben nog een weg te gaan. Waaruit wordt besloten dat het vrij verkeer van personen met verschillende snelheden zal ingevoerd worden. Khabele Matlosa: ‘De voorlopers zullen de deadline halen, anderen sluiten later aan.’

Het goede voorbeeld

Een van die voorlopers is de Ecowas (Economic Community Of West African States), een samenwerkingsverband van vijftien West-Afrikaanse landen, waarbinnen de burgers zich al 37 jaar vrij verplaatsen. Volgens Liesl Louw- Vaudran van het Afrikaanse Institute voor Security Studies (ISS), toont ECOWAS aan dat het vrij verkeer van personen uiteindelijk belangrijker wordt geacht dan de mogelijke problemen die ermee gepaard gaan.

‘Ecowas is absoluut niet conflictvrij – het omvat landen als Mali en Nigeria die met extremistische groeperingen kampen. Maar dat is geen reden om de unie op te geven. Integendeel. De landen van Ecowas ondernemen gezamenlijke politieke actie: ze sturen troepen en voorzien mediatie.’

Het voorbeeld van Ecowas tempert ook de angst voor overdreven migratie. ‘Het vrij verkeer van mensen leidde er niet toe dat mensen massaal ergens anders hun geluk gingen zoeken. De leden van Ecowas werden niet plots door migranten van elders in de regio overspoeld. Trouwens, een vluchteling of economische migrant die echt weg wil uit zijn land, geraakt wel aan de overkant.’

Langetermijnvisie

De reserves tegenover een visumvrij Afrika moeten stap voor stap worden afgebouwd. En dat vraagt tijd. Zuid-Afrika verstrengde recent nog haar migratiebeleid en maakte zo omzeggens een “omgekeerde beweging”.

‘Zelfs een land als Zuid-Afrika beseft dat zijn economische toekomst in Afrika ligt.’

‘Tegelijk werd in diezelfde green paper ook naar het Afrikaans paspoort verwezen’, merkt Liesl Louw- Vaudran (ISS) op. Ze gelooft dat ieder Afrikaans land op de lange termijn vooral de voordelen van het vrij verkeer van mensen en goederen zal zien. ‘Zelfs een land als Zuid-Afrika dat zich misschien meer verbonden voelt met het Westen, beseft dat zijn economische toekomst in Afrika ligt.’

Symbolische stap

De lancering van het paspoort deze zomer ziet Louw-Vaudran (ISS) als een belangrijke symbolische stap. ‘Het gebeuren heeft de verbeelding van een hoop mensen aangesproken. Volgend jaar in januari is er een nieuwe top. Dan komt het paspoort weer aan bod, met zijn voor- en tegens.’

Zo vindt het idee zijn weg onder almaar meer mensen. Intussen werkt de AU aan protocollen, richtlijnen en plannen om de lidstaten naar een eengemaakt Afrika te begeleiden. ‘De Europese Schengenzone stond toch ook niet op één dag in de steigers?’

Elitair idee?

Samuel Baker wil best geloven dat het Afrikaans paspoort op lange termijn een goede zaak is, maar ziet er momenteel voor de Afrikaan in de straat momenteel geen voordeel in. Hij beschouwt het paspoort eerder als een instrument van de Afrikaanse elite, die ondanks haar politieke tegenstrijdigheden “een gevoel van eenheid” wil creëren.

De aanwezigen kregen te horen dat voorlopig enkel hoge staatsambtenaren aanspraak op het paspoort kunnen maken.

Baker heeft een punt, als je terugblikt op de lanceringsceremonie. Op het podium stonden twee presidenten, van de “gewone” Afrikaan geen spoor. Bovendien kregen de aanwezigen te horen voorlopig enkel hoge staatsambtenaren er aanspraak op kunnen maken.

Die hele setting bevestigde het beeld van de Afrikaanse Unie als een eliteclubje zonder voeling met de Afrikaanse burger.

Iedereen aan de slag

Om dat idee te counteren moeten de politici zelf in het unieke paspoort geloven, maar er ook de boer mee op. Om de voordelen ervan aan hun bevolking te verkopen. Liesl Louw-Vaudran (ISS): ‘De meeste Afrikaanse staten zijn niet groot. Ze tellen rond de 20 miljoen mensen. Hun handelaars hebben baat bij open grenzen. Ons hele continent telt minder inwoners dan India op zich. We hebben elkaar nodig om sterk te staan tegenover regionale blokken zoals de EU en tegenover supermachten.’

Dat besef moet zorgen voor de nodige buy-in, zowel van politici als van de bevolking. Khabele Matlosa (AU) knikt: ‘Het vrij verkeer van mensen en goederen vraagt nog een hoop technische en juridische inspanningen. Maar wat we vooral nodig hebben, is politieke betrokkenheid en leiderschap, op alle niveaus. De overheid maar ook het middenveld, jonge mensen, media en vrouwen moeten het idee omarmen en ermee aan de slag gaan.’

Agenda 2063

Lees doelstelling 20 van Agenda 2063, de langetermijnvisie van de Afrikaanse Unie. ‘Afrika wordt een continent waar het vrij verkeer van mensen, kapitaal, goederen en diensten zal resulteren in een significante en nooit geziene toename van investeringen en handel in de Afrikaanse landen. Dat zal de plaats van Afrika in de wereldwijde handel versterken.’

Afrika werkt aan haar eigen Schengenversie. Het lijkt een fait divers, maar de lancering van het Afrikaans paspoort deze zomer past in dat plan. Liesl Louw-Vaudran (ISS) gelooft dat het – ondanks alle tegenkanting – helpt om de geesten te laten rijpen. ‘Hoe eerder iedereen er zijn voordeel in ziet, hoe sneller onze “Schengenzone” uit de startblokken kan schieten.’