Alfredo Jaar: 'Een bombardement zonder genade'

Een aantal zorgvuldig gestapelde en uitgelichte zwarte dozen. Dat was het eerste dat ik van Alfredo Jaar zag. In die dozen zaten beelden die hij in Rwanda gemaakt had, enkele maanden na de genocide. ‘Het verbergen van de beelden was een daad van frustratie, omdat beelden van de genocide wel de wereld rondgegaan waren, maar niet tot actie hadden geleid’, zegt hij als ik er begin september naar verwijs. ‘We staan machteloos tegenover de beelden van gruwel en terreur. Daarom koos ik voor de omgekeerde strategie. Misschien zou het bewust verbergen van de beelden mensen wél raken en doen handelen.’

De tentoonstelling in het Nederlandse Sittard liep onder de titel Let there be light en was helemaal aan het Rwanda Project van Jaar gewijd, een opzet die in totaal tien jaar in beslag nam en in 28 verschillende werken resulteerde. Een van de beklijvendste installaties uit dat oeuvre blijft The Eyes of Gutete Emerita, waarin Jaar een poging lijkt te doen om de hele ellende maar ook de hele menselijke waardigheid van Rwanda te vatten in twee ogen en een korte, informatieve tekst die krimpt tot alleen de ogen overblijven om herinnerd te worden.

Het Rwanda Project, een uitgebreide oefening in het begrijpen en vormgeven van het onbegrijpelijke en het niet-toonbare, zorgde ook voor zijn internationale doorbraak, al had hij daarvoor ook al naam gemaakt als visueel kunstenaar.

Moeilijk

Alfredo Jaar is sindsdien blijven worstelen met de betekenis en het gewicht van beelden. ‘We worden gebombardeerd met beelden, die op ons afkomen zonder waarschuwing en zonder genade. De meeste beelden zetten ons aan ideeën en producten te consumeren. Daarom moeten kunstenaars een kader en een context geven aan de beelden die ze zelf creëren, anders dreigt hun werk mee te verdwijnen in de oceaan van consumptiebeelden.’

Op DocumentaXI creëerde hij een installatie die focuste op de toenemende privatisering en de bijbehorende commerciële exploitatie van beelden uit ons collectieve verleden. In 2011 ging hij aan de slag met de foto van de Obama War Room tijdens de uitschakeling van Osama bin Laden, een foto die wereldwijd verspreid en gepubliceerd werd. ‘Het is wel degelijk een geposeerd beeld, dat vele uren na de feitelijke uitschakeling van Osama bin Laden gemaakt werd. Dat alle media over de hele wereld dit beeld overgenomen hebben, bewijst nog maar eens hoe diepgaand de mediamanipulatie is waaraan we blootstaan. Zowel mediabedrijven als overheden doen er alles aan om hun versie van het verhaal op te dringen als waarheid, waardoor het voor burgers steeds moeilijk wordt te weten wat er zich echt afspeelt in de wereld.’

It is difficult, het is een zin die in een gesprek met Alfredo Jaar meer dan eens opduikt. Het is moeilijk om de waarheid te kennen, het is moeilijk om de realiteit te doorgronden. Jaar heeft dan ook al jaren een citaat van de Amerikaanse auteur William Carlos Williams tot zijn motto gemaakt: ‘Het is moeilijk / het nieuws te vinden / in poëzie / nochtans zijn er elke dag mensen/ die een ellendige dood sterven / omdat we missen / wat daar te vinden is.’ Het feit dat de meeste lezingen die hij geeft onder de titel It is difficult plaatsvinden, is al meteen een politiek standpunt in een tijdperk waarin entertainment zowat de heersende ideologie geworden is. ‘Ik vind het echt moeilijk om te weten wat waar is en wat propaganda of fictie, ik vind het moeilijk om de wereld te begrijpen. Ik weet eerlijk niet wat juist en verkeerd is. Daarom ben ik kunstenaar geworden: om te begrijpen en om de vraag te kunnen blijven stellen.’

Dat verhindert Alfredo Jaar niet om als mens, als burger en als kunstenaar keuzes te maken. Maar wie zoekt naar dé politieke boodschap in zijn werk staat voor een grote uitdaging. Zelf gelooft hij dat zijn standpunten terug te vinden zijn in elk van zijn drie- tot vierhonderd werken. ‘Elk werk is een reactie op een heel concrete, specifieke realiteit. Ik vind veralgemeningen niet nuttig. Wie ik ben en waar ik maatschappelijk sta, druk ik dus niet uit in algemene verklaringen, maar in concrete werken, binnen heel concrete contexten.’

Rood licht

Na de periode 1994-2000, de eerste jaren dat hij aan het Rwanda Project gewerkt had, was de achterdocht tegen beelden erg groot geworden, met als gevolg dat het steeds moeilijker werd om, zoals daarvoor, installaties te creëren op basis van foto’s. Bovendien raakte Jaar in toenemende mate gefrustreerd door het artistieke wereldje: de kleine kring mensen, die meer op zichzelf gericht zijn dan op de werkelijkheid, het ondoordringbare taalgebruik ook. ‘Het artistieke gesprek is veel te vaak een dialogue de sourds’, zegt hij. ‘Ik ben dan ook bij voorkeur buiten de witte kubus van het museum gaan werken en heb de voorbije jaren al meer dan zestig openbare interventies gedaan.’

‘Ik weet eerlijk niet wat juist en verkeerd is. Daarom ben ik kunstenaar geworden: om te begrijpen en om de vraag te kunnen blijven stellen’

In Montréal kreeg hij de beschikking over een oud gebouw in de bovenstad, de Cuppola. ‘Ik ontdekte dat er in de buurt drie opvangplekken voor daklozen waren. En in de gesprekken met de daklozen voelde ik hun diepe ongenoegen over het feit dat ze zo onzichtbaar waren in de stad. Daklozen zijn tot het stedelijk meubilair gaan behoren en niemand merkt hen nog op. Ik besloot daar wat aan te doen, maar dan op een manier die hun waardigheid en privacy zou respecteren, want dat was ook hun uitdrukkelijke wens. Ze hielden vast aan hun trots als mensen en wilden niet blootgesteld worden aan schendende blikken. Daarom installeerde ik een knop in de shelters waarop elke dakloze die binnenkwam ‘s avonds kon drukken, waardoor er boven in de Cuppola een rood licht ging branden. De hele stad werd door dat rode licht telkens herinnerd aan de aanwezigheid van daklozen in hun midden.’

Een sterke interventie, maar is dat kunst, of is het maatschappelijke actie zoals ze eigenlijk gevoerd zou moeten worden? ‘Voor mij is het zeker kunst,’ antwoordt Jaar, ‘want het is een creatieve manier om in te grijpen in een reële situatie. Het zorgt voor verrassing en confrontatie en onverwachte momenten van inzicht. Een heel eenvoudig gegeven, zoals een rood licht, wordt geladen met een enorme betekenis, waardoor we iets meer gaan begrijpen van de wereld rondom ons, in dit geval van de situatie van daklozen.’

Verbrand museum

Alfredo Jaar ziet zichzelf dan ook niet als een studiokunstenaar die tussen vier muren met zijn verbeelding aan de slag gaat, maar als een projectkunstenaar die de wereld intrekt en reageert op wat hij ontmoet. Een interessant voorbeeld daarvan, vindt hij zelf, is het project in Skoghall, Zweden. Dat is een stadje dat ontstond rond de Stora Enso papierfabriek, die woningen, een ziekenhuis, een kerk en een school bouwde voor de oorspronkelijk 3.000 werknemers. Vandaag wonen er bijna honderdduizend mensen in Skoghall en alles draait er nog steeds om papier, met name om de productie van Tetrapak-papier.

‘Toen ik er uitgenodigd werd voor een publieke interventie, stelde ik al snel vast dat de papierfabriek voor alles gezorgd en betaald had, maar dat in de hele gemeente geen ruimte voor cultuur was. Geen museum, niets. Ik besloot daarom zelf een klein museum op te richten. Ik wees de financiering door het stadsbestuur af en ging pleiten bij de raad van bestuur van de papierfabriek om de kosten op zich te nemen, aangezien ze ook alle andere openbare infrastructuur bekostigd hadden.’

‘Het bedrijf aanvaardde mijn voorstel. We bouwden dan ook het eerste papieren museum ter wereld, waarin vijftien jonge Zweedse kunstenaars een werk zouden tonen dat papier als onderwerp had. Het museum werd geopend met veel volk en onder grote belangstelling, en vierentwintig uur later heb ik het museum, zoals gepland en aangekondigd, laten afbranden. Het idee daarachter was dat ik geen museum wilde bouwen voor een gemeenschap die er blijkbaar geen behoefte aan had. Onderliggend was er natuurlijk de hoop dat het project een gevoel van gemis zou achterlaten bij de bewoners, door hen een glimp van kunst te tonen en dat dan weg te nemen. Toen een jaar later elke Zweedse gemeente haar belangrijkste gebouw mocht selecteren, koos Skoghall voor de – verdwenen – Skoghall Konsthall. Enkele jaren later werd ik opnieuw uitgenodigd, als architect, om de permanente Konsthall te ontwerpen, die in 2015 zal openen.’

De ogen van Gutete Emerita waren het uitgangspunt van heel verschillende werken, met telkens als effect dat je dat paar ogen niet meer zou vergeten. In de installatie ter nagedachtenis van de slachtoffers van de Pinochet-dictatuur in zijn vaderland Chili, gaat Alfredo Jaar nog een stap verder: door het felle licht achter de silhouetten van slachtoffers én gewone burgers blijft de beeltenis van de Chilenen nabranden op je netvlies. Je bent zelf deel van de installatie, je kunt geen makkelijk onderscheid maken tussen slachtoffers van toen en gewone burgers van nu, en je ontsnapt niet aan de herinnering. De confrontatie met ongemakkelijke waarheden voltrekt zich bij Alfredo Jaar nooit via het grote gebaar van een kunstenaar die zijn publiek een geweten wil schoppen, maar juist daardoor blijft de ervaring langer hangen. Je maakt zelf uit wat je gezien hebt en wat je je herinnert, maar je komt niet ongeschonden uit de ontmoeting.

MO*lezing op 12 oktober: Creating a riot: can art change politics

Tentoonstelling Alfredo Jaar Let there be light, 10 oktober tot en met 10 december in ING Cultuurcentrum Brussel in samenwerking met Newtopia.