Anti-religieuzen voeden extremistische islam

De wereld is na de aanslagen van 11 september 2001 radicaal veranderd. In de Verenigde Staten werd de crisis vanaf het begin benoemd termen die de wereld in twee kampen verdeelden. Het wereldbeeld dat dominant werd, werd bepaald door uitdrukkingen als ‘wij tegen hen’, ‘wie niet voor ons is, is tegen ons’ en ‘goed tegen kwaad’. Hoe je de gebeurtenissen van 11 september ook duidt, een ding is duidelijk: we kunnen niet meer terug naar de wereld van voor 11 september. We kunnen alleen vooruit. Hier ligt een belangrijke uitdaging voor (niet-islamitische) westerlingen en moslims. Hoe gaan we verder en op welke basis vestigen we een nieuwe wereldorde? Is het mogelijk om de wereld te ‘depolariseren’ en een brug te bouwen tussen het Westen en de wereld van de islam?

Goddelijke Komedie

Negatieve beeldvorming over de islam, moslims of Arabieren is al zo oud als het eerste hoofdstuk van de islamitische geschiedenis, toen het nieuwe geloof zich verspreidde naar gebieden die grotendeels christelijk waren. Moslims werden niet alleen gezien als ‘de Ander’ maar ook als ‘de Tegenstander’. De grote Middeleeuwse dichter Dante schildert in zijn gedicht de Goddelijke Komedie een huiveringwekkend beeld van de profeet van de islam. Hij portretteert Mohammed in de hel, met zijn lichaam in tweeën gedeeld terwijl zijn ingewanden uit zijn buik hangen. De dichter verwijst daarmee naar de zondige verdeeldheid die de islam in zijn ogen in de wereld van het christendom bracht.

Hoe hardnekkig het onbegrip van de islam zich in de daaropvolgende eeuwen is blijven manifesteren, maakte Edward Said in 1978 duidelijk in zijn monumentale boek Oriëntalisme. Negatieve stereotypering van de islam, moslims en Arabieren is te vinden in bekende publicaties van veel zogenaamde islamdeskundigen, van Bernard Lewis tot Samuel Huntington en Daniel Pipes.

Heilige Oorlog

Een van de grote moeilijkheden waar moslims in de VS mee te kampen hebben in het tijdperk na 11 september, is het gebruik van de ‘geladen’ taal als het om de islam gaat. Twee veelgebruikte woorden om de islam te duiden als een strenge, rigide en militante godsdienst, zijn ‘fundamentalisme’ en ‘jihad’. Vanuit islamitisch perspectief getuigen deze woorden echter van diep onbegrip van de islam en moslims. Het woord fundamentalisme komt uit de geschiedenis van de Amerikaanse protestants-evangelische beweging van de jaren twintig van de vorige eeuw en niet uit de islam. Jihad, een centraal concept in de Koran, verwijst naar de fysieke, geestelijke, morele en spirituele strijd om jezelf te ontwikkelen en niet naar een gewelddadige strijd.

Moslimethiek

De huidige demonisering van de islam in de VS en sommige andere delen van de wereld, laat zien dat er eerst een juist begrip van de normatieve moslimethiek moet zijn, voordat er een dialoog tussen joden, christenen en moslims kan zijn. De kern van de islam is het geloof in de absolute eenheid van God. Uit de goddelijke eenheid vloeit de eenheid van de schepping voort. De Koran wijst erop dat God niet alleen creëert en zorgt voor alle wezens, maar ook moreel richting aan de mensheid geeft.

Diverse teksten in de Koran getuigen ervan dat de geest van de islam universeel en niet-exclusief is. God is de universele schepper, die alle mensen hoedt. Van de rechten die God aan mensen gaf, en die ook in de Koran benadrukt worden, zijn de volgende wellicht van bijzonder belang als het gaat om religieus en ethisch pluralisme: het recht op leven, het recht op respect, recht op vrijheid en het recht op kennis, gerechtigheid en mededogen.

Veel westerlingen zijn net zo onbekend met het kritische islamitische denken dat zich een aantal moslimlanden ontwikkelt, als met de normatieve leringen van de islam. Het is daarom van belang te benadrukken dat liberale en progressieve moslims al lange tijd verwikkeld zijn in een gevecht om de islamitische traditie en islamitische samenlevingen van binnenuit te hervormen. Drie gebieden die hierbij centraal staan zijn: het karakter van de sharia (de islamitische wet), vrouwenrechten en nieuwe manieren om de islam en de Koran te interpreteren.

Extremisme

Inzicht in de aard van de hedendaagse discussie over de islam is van belang om te begrijpen hoe moslims omgaan met de kwestie ‘geloof en geweld’. Ik neem de situatie in Pakistan, een land dat in de frontlinie van de ‘strijd tegen het terrorisme’ staat, als voorbeeld. In Pakistan domineren twee groepen, die luid en duidelijk aanwezig zijn en er tegengestelde visies op na houden, de discussie over mensenrechten en de islam. In sommige gevallen kunnen deze visies aan beide kanten ‘extremistisch’ genoemd worden.

De eerste visie vindt haar vertegenwoordigers onder degenen die zichzelf zien als de bewakers van ‘de islam’. Zij baseren zich doorgaans op een kortzichtige, letterlijke en wettische interpretatie van de islam. De tweede visie vindt haar vertegenwoordigers onder degenen die zichzelf zien als bewakers van de ‘mensenrechten’ die volgens hen niet te verenigen zijn met religie, in het bijzonder de islam. Het is belangrijk te beseffen dat religieuze en anti-religieuze extremisten elkaar voeden. Hoe sterker de anti-religieuze extremisten de islam marginaliseren in hun retoriek, hoe sterker de religieuze extremisten zullen beweren dat ‘de islam in gevaar is’.

Identiteit

Hoewel ze luid en duidelijk aanwezig zijn, vormen extremisten slechts een klein deel van de totale bevolking van Pakistan. De meeste Pakistani’s zijn gematigde mensen die extremisme niet onderschrijven of steunen. Hoewel ze een sterke islamitische identiteit hebben en hun geloof erg belangrijk voor ze is, willen zij ook deel uitmaken van de moderne wereld, door inzicht te ontwikkelen, zich bewust te worden van hedendaagse waarden en te streven naar wat de Grieken ‘het goede leven’ noemden.

Het is een zeer slechte zaak dat het gesprek over de islam in Pakistan ‘gekaapt’ is door religieuze extremisten en dat het gesprek over mensenrechten ‘gekaapt’ is door anti-religieuze extremisten. Juist vandaag is het van essentieel belang om de discussie over zowel de islam als mensenrechten te verbreden en een derde optie in te sluiten. Deze optie betekent de creatie van een nieuwe discussie of een alternatief paradigma dat zowel geworteld is in de ethische principes van de Koran als in de aspiraties van de gematigde Pakistani’s.

Zwijgende meerderheid

De islam is, zonder twijfel, het houvast in het leven van miljoenen moslims, maar het is ook een beperkende factor voor in het bijzonder vrouwen. Het kan echter gemakkelijk een bron van empowerment voor ze worden, als zij inzien dat ze een groot aantal rechten hebben gekregen, niet van een menselijke instantie, maar van God. Als de massa’s die nu nog de stille meerderheid van de Pakistani’s uitmaken zich bewust worden van hun door God gegeven recht om hun menselijke talenten volledig te ontplooien, dan kunnen ze gemobiliseerd worden om mee te bouwen aan een democratische en dynamische samenleving. Maar om dit mogelijk te maken, zal eerst een nieuwe visie op mensenrechten (inclusief vrouwenrechten), gebaseerd op normatieve islamitische ideeën over universalisme, rationalisme, gematigdheid, sociale rechtvaardigheid en compassie, wijd verbreid moeten worden. (JS)

*Dr. Riffat Hassan is hoogleraar godsdienstwetenschappen aan de Universiteit van Louisville (VS). Dit is een bewerking van haar paper Religion, Ethics and Violence: Developing a New Muslim Discourse.