David en Goliath in Guatemala

Het leven is een gevaarlijke onderneming in San Marcos, een Guatemalaans departement langs de grens met Mexico. Sommige bronnen voor dit artikel zijn al meermaals met de dood bedreigt. On the record durft dan ook bijna niemand commentaar geven. Interviews over de telefoon zijn een te groot risico.
Afspraken voor interviews worden vastgelegd in codetaal. Tijdens mijn onderzoek moet ik voortdurend van auto wisselen, telkens op een andere plek slapen en achter geblindeerde ramen interviews doen. Tijdens één van mijn gesprekken blijkt zelfs dat de geïnterviewde precies weet wie ik wanneer gebeld heb en waar ik op welk uur was. Maar ik leef nog.
Op 22 maart werd Santiago Gamboa door een politieagent doodgeschoten in het dorp Las Brisas. De voorbije maanden lieten ook Evelinda Ramirez Reyes en Octavio Roblerez het leven. Alle drie waren ze volksleiders in wat een dodelijke versie van David en Goliath in Guatemala geworden is.
David heet hier Frena (Frente de Resistencia en Defensa del Pueblo y de los Recursos Naturales, Verzetsfront voor de verdediging van het volk en de grondstoffen), Goliath is Unión Fenosa. Dat Spaans energiebedrijf maakt sinds vorig jaar deel uit van de eveneens Spaanse multinational Gas Natural, die in 2009 een netto winst maakte van 1,2 miljard euro.

Tumult in Las Brisas

Het geweld zwelt al geruime tijd aan en maakt veel meer slachtoffers dan de drie voornoemde volksleiders. ‘In de zomer van 2009 werd Frena-leider Victor Gálvez bedreigd en geslagen door de burgemeester van het bergstadje Malacatán en een zoon van een parlementslid’, zeggen verscheidene bronnen. Op 24 oktober werd Gálvez vermoord.
Op 22 maart kwamen onderaannemers van Unión Fenosa onder politiebegeleiding in het dorp Las Brisas enkele transformatoren weghalen. De bewoners probeerden dat te verhinderen, er werd traangas gebruikt, maar na het tumult slaagden de ongewapende bewoners erin de agenten te ontwapenen. Na het terugplaatsen van de transformatoren en het tekenen van een overeenkomst over de gebeurtenissen, daagden plots 250 nationale politieagenten en een dertigtal militairen op. Tijdens het treffen dat daarop volgde, werd Santiago Gamboa doodgeschoten in een van de huizen van het dorp.

Een duistere kerst

De wortels van het conflict gaan terug tot 1996, toen president Alvaro Arzu besliste de energiesector te privatiseren en Unión Fenosa in bijna het hele land de enige energiedistributeur werd. In de loop van de jaren steeg het aantal gezinnen die aangesloten zijn op het elektriciteitsnetwerk van 47 naar 85 procent, maar stelselmatig werden ook de prijzen opgedreven.
Frena verzet zich al jaren tegen die hoge tarieven en klaagt bovendien de gebrekkige dienstverlening aan. Aangezien allerhande pogingen om tot een dialoog met het energiebedrijf te komen op niets uitliepen, staakten verschillende mensen vanaf eind 2008 de betaling van hun elektriciteitsfacturen.
Een dagenlange stroompanne rond Kerstmis dat jaar leidde tot meer protest. Meerdere betogers werden wekenlang opgesloten. ‘Dit was een kantelpunt in het conflict, sindsdien zijn de tegenstellingen alleen maar geëscaleerd’, zegt Claudia Samayoa, algemeen coördinator van Udefegua, een organisatie van mensenrechtenverdedigers.
José Raul Maldonado, lokaal en departementaal leider van Frena: ‘Wij willen een herziening van het contract met Fenosa. De overheid moet opnieuw distributeur worden en wij willen een eigen intercommunale oprichten waarbij de winsten terugvloeien naar de ontwikkeling van onze eigen gemeenschap.’ Maldonao heeft zijn bedenkingen bij facturen die soms oplopen tot honderden quetzales per maand. ‘Hoe kunnen we die betalen als we maar 30 of 35 quetzales (drie euro, bvb) per maand verdienen?’ Toch kunnen volgens de Guatemalaanse media de energieprijzen in mei nog met 40 tot 85 procent stijgen, afhankelijk van de regio.

Felicitaties voor 90.000 klachten

Eind november 2009 schreef de gemeentelijke overheid van Malacatán een volksraadpleging uit over de vraag of Unión Fenosa nog langer mocht blijven opereren op het grondgebied. 23.127 van de zowat 25.000 stemgerechtigden spraken zich uit voor het vertrek van Fenosa uit hun regio.
Gevolg? Op 22 december 2009 riep de voltallige ministerraad samen met de president de staat van beleg uit in het departement San Marcos. Een reden werd niet gegeven, een aanwijsbare aanleiding was er niet –tenzij het ging om de beveiliging van de inkomsten van Unión Fenosa. De grondwettelijke vrijheden zijn sindsdien ernstig ingeperkt in San Marcos: de vrijheid van meningsuiting is gekortwiekt en samenkomsten en vergaderingen zijn verboden.
‘Frena is een illegale organisatie die de stroom die wij aankopen en verdelen, steelt door rechtstreeks van het net af te tappen’, reageert Fenosa-woordvoerder Héctor Salvatierra. ‘Wij hebben een driehonderdtal klachten over energiediefstal, sabotage en illegale tarieven die Frena aanrekent voor dat aftappen. De openstaande schuld bedraagt ondertussen al zo’n 80 miljoen quetzales (7,5 miljoen euro, bvb)’ Dat de bewoners ook klachten neerleggen tegen het bedrijf, daar is Salvatierra niet van onder de indruk: ‘De 90.000 klachten die begin vorig jaar verzameld werden, hebben niet allemaal betrekking op ons. Eigenlijk zouden we felicitaties moeten krijgen omdat nog geen procent van ons klantenbestand klachten heeft.’

Macht en verantwoordelijkheid

‘De staat van beleg zorgt ervoor dat we een dienst kunnen herstellen die nu gestolen wordt. De situatie is niet ideaal, maar beter dan voordien toen we helemaal niet in de regio konden opereren’, zegt Salvatierra nog. Mensenrechtenactivist Julio Rosalez: ‘De staat van beleg kan een verantwoord middel zijn om een gewelddadige toestand te stabiliseren, zodat er opnieuw gepraat kan worden. In dit geval worden echter enkel de belangen van Fenosa beschermd, terwijl het volk en de leiders van de verzetsorganisatie vogelvrij zijn.’
Ramon Cadena, notaris en jurist bij de Internationale Commissie van Juristen, gaat verder en verwerpt de legaliteit van de staat van beleg.
De macht van Unión Fenosa wordt door verschillende bronnen verklaard door de banden die het bedrijf zou hebben met Juan Ortiz, een lokale drugsbaron. Fenosa ontkent die relaties, hoewel een lokaal kantoor van het bedrijf in een gebouw van Ortiz gevestigd is. De bronnen bevestigen dat Ortiz zijn zinnen heeft gezet op de lokale energieproductie en verantwoordelijk is voor verscheidene moorden.
‘Een multinational moet in minder stabiele landen goed uitkijken met welke lokale partners hij samenwerkt’, reageert Claudia Samayoa van Udefegua. Ze verwijst daarmee ook naar de vaststelling die meerdere ngo’s doen, namelijk dat Unión Fenosa gelijkaardige problemen kende in onder meer Nicaruagua en Colombia. Zij stellen zich vragen bij de houding van de Europese Unie.
Onder het recente Zweedse EU-voorzitterschap werd een nota opgesteld die stelde dat Europese bedrijven niet betrokken mogen raken bij mensenrechtenschendingen in derde landen. Verscheidene organisaties hebben de Spaanse regering en de Europese Commissie al ingelicht over de problemen in San Marcos met het Spaanse Unión Fenosa, maar kregen niet de minste officiële reactie.