De kringwinkel in Argentinië

Een smalle strook naast de spoorweg is het voorlopige werkterrein van de cartoneros van de coöperatie El Alamo (De Populier). Even voor 10 uur ‘s avonds scharrelt alleen Carlos er wat rond. ‘Al mijn compañeros zijn op pad. Ons piekmoment begint zodra de mensen hun huisvuil op straat zetten. Zie je daar de vuilkar? Die moeten we voor zijn!’ Carlos was bouwvakker, maar raakte werkloos door de economische crisis in 2001. ‘Mijn gezin heeft twee jaar van ruilhandel moeten leven. We hadden geen cent meer. Deze hondenstiel was noodzakelijk om te overleven en nu, op mijn 57ste, is er geen weg meer terug.’
De cartoneros zijn een levende herinnering aan de ontsporing van dit land, maar zes jaar na de crash kruipen ze langzaam uit het slop. Door het herstel van de Argentijnse economie draait de consumptie weer op volle toeren. Het volume om te recycleren neemt toe en bovendien is de waarde van karton aanzienlijk gestegen.

Maar de grootste vooruitgang danken de cartoneros aan hun samenwerking. Roberto, bijgenaamd Pitú -Grote Smurf- is de motor achter de coöperatie. ‘Het gros van onze medewerkers woont in de voorsteden van Buenos Aires en daar heerst structurele armoede. Het gaat om twee tot drie generaties van mensen zonder enige scholing en zonder werk. Velen hebben niet eens een geboorteakte. Zij vallen letterlijk buiten het systeem.’
Om van de rand naar het centrum van de stad te komen en de stapel afval weder mee te nemen, gebruikten de cartoneros de witte solidariteitstrein, die kort na de crisis in gebruik genomen werd. Die tren blanco zal binnenkort echter uit het stadsbeeld verdwijnen. De onhygiënische en onveilige treinen zijn een schandvlek op het blazoen van Argentinië, vindt de overheid. Eén trein werd in juli al afgeschaft, de andere twee zullen nog voor het jaareinde tot het verleden behoren. Voortaan zullen cartoneros in passagierstreinen tussen het centrum en de voorsteden pendelen. Hun karren vol afval zullen apart per vrachtwagen vervoerd worden.
Pitú is begaan met zijn mensen die in milieus leven waar alcoholisme en drugsgebruik schering en inslag zijn. ‘Wangedrag wordt niet getolereerd binnen onze coöperatie’, zegt hij ferm. ‘Wij hebben het fiat en de medewerking van buurtbewoners nodig. We moeten hen sensibiliseren om hun huishoudelijk afval te sorteren. Daar zijn rigide afspraken voor nodig qua ophalinng en als wij die niet strikt nakomen, haakt de burger af. Nu al werken we goed samen met bedrijven en warenhuizen.’
Het juridisch kader voor dit soort activiteiten bestaat al enige tijd. De wet Basura Cero -Zero Afval- streeft naar een progressieve reductie van het afval door recyclage. Dat is niets te vroeg want al twee van de drie stortplaatsen buiten de metropool zijn verzadigd. Op termijn moeten burgers en bedrijven zelf hun afval scheiden, zo bepaalt de wet.
Pedro Pereira, hoofd van het departement afvalverwerking, geeft toe dat de wet de facto uitgevoerd wordt door “stedelijke recupereerders”, de titel die het stadsbestuur bedacht voor de cartoneros. Dat levert hen een gemiddeld salaris op van duizend pesos per maand (250 euro), bijna twintig procent meer dan het minimumloon in Argentinië. Af en toe valt er wat extra te verdienen met de opsmuk en de verkoop van grof huisvuil.
‘Het recycleren van huisvuil is economisch rendabel en zelfs lucratief’, stelt journalist Ignacio Di Toma Mues. ‘Als overheid heb je de keuze: of je besteedt huisvuilverwerking uit aan een commercieel bedrijf of je bezorgt duizenden werklozen een baan. De provincie sloot een overeenkomst met de Inter-Amerikaanse Ontwikkelingsbank (IDB) en zette zogenaamd “sociale fabrieken” op. Die worden gesubsidieerd voor hun ecologisch werk.
De commerciële uitbaters van zulke plantas sociales krijgen een subsidie voor elke werknemer. Voor een hongerloon moeten die stakkers afval sorteren voor het op de vuilnisbelt gestort wordt. Dat betekent wroeten tussen luiers en maandverbanden, etensresten en alle denkbeeldige troep. De meeste arbeiders houden dat niet langer uit dan een paar maanden omdat de stank niet te harden is. Het zijn broeihaarden van ziekten en het is er vergeven van vliegen en ongedierte.’
Veel menswaardiger zijn de “groene centra” die het stadsbestuur aan het bouwen is op zes verschillende plaatsen. Dat zijn formele werkplaatsen waar strikte normen gelden qua veiligheid en hygiëne, ter vervanging van de precaire terreinen die een doorn in het oog zijn van de publieke opinie. De coöperaties van cartoneros krijgen de leiding over de dagelijkse werking van de sorteercentra. Vier van de zes centra zullen in november nog in gebruik genomen worden. Na de crisis werd er strijd geleverd om de vuilomhaling tussen de cartoneros en de vuilniskar, omdat de vuilnismaatschappij volgens gewicht betaald werd. Om beide partijen tegemoet te komen, betaalt de overheid nu een vast bedrag per nette zone.
‘Maar het beleid is nog altijd te laks’, vindt Ignacio. ‘Wetten worden goedgekeurd maar blijven dode letter. De cartoneros hebben iets bereikt door te werken als paarden. En toch worden ze verguisd. Er is veel racisme in Argentinië. Cartoneros worden vaak beschouwd als zwarte stinkers uit de provincie die de stad komen vuilmaken. De doorsnee burger redeneert: ik werk 12 uur per dag en betaal belastingen voor vuilnisomhaling. Dus laat me met rust.’
Dit artikel verschijnt in MO*48 samen met een fotoreportage van Olmo Calvo Rodríguez