De Rwandese volkenmoord, twaalf jaar later

Twaalf jaar geleden verliet Ilibagiza de universiteitscampus in de stad Butare om de paasvakantie bij haar familie door te brengen. In de maanden nadien kostte de volkenmoord in Rwanda aan zo’n 800.000 mensen het leven. Ook Ilibagiza’ ouders en twee van haar broers werden om het leven gebracht.

De jonge studente maakte zich op 6 april 1994 op om de paasvakantie bij haar familie door te brengen. In de loop van die dag werden de Rwandese president Juvénal Habyarimana en zijn Burundese ambtsgenoot, de Hutu Cyprien Ntaryamira, gedood. Het vliegtuig waarin beide staatshoofden zich bevonden werd neergehaald net voor de landing op de luchthaven van de Rwandese hoofdstad Kigali.

Het incident stak de lont in het kruitvat. Rwanda belandde in een vreselijke spiraal van geweld. De etnische spanningen tussen de dominante Tutsi-minderheid en de Hutu’s, die nog uit de koloniale tijd dateerden, leidden tot een gigantische slachtpartij.

De volkenmoord kostte in drie maanden tijd aan zo’n 800.000 mensen het leven. Ilibagiza verschanste zich 91 dagen lang in een kleine badkamer, terwijl zich buiten vreselijke taferelen afspeelden. De ouders van Ilibagiza en twee van haar drie broers kwamen om het leven.

Tijdens haar gedwongen isolement ontdekte de jonge vrouw naar eigen zeggen de kracht van het geloof. Als ze de genocide zou overleven, zou ze al haar ervaringen op papier zetten, nam ze zich voor.

Het resultaat van haar voornemen is het boek Left to Tell: Discovering God Amidst the Rwandan Holocaust. God spaarde mijn leven en gaf me de kracht om de pijn te verdragen van iemand die overblijft om getuigenis af te leggen, zegt de schrijfster. Iedere dag bid ik dat mijn boodschap zal helpen om de wereld op te bouwen, in plaats van hem te verdelen.

De Armeense onderzoeker Vahakn N. Dadrian constateerde dat de Duitsers in de tijd van de kolonies rassenverschillen uitbuitten. In de toenmalige tijdsgeest was het normaal om de Tutsi’s als de fysiek superieure meesters af te schilderen en de Hutu’s als gewone boertjes te bestempelen. De kloof tussen Tutsi’s en Hutu’s werd nog groter toen de Belgen de macht overnamen in Rwanda. Zij introduceerden een etnische identiteitskaart die de verschillen nog meer in de verf zette.

In de periode 1959-1962 organiseerden de Hutu’s een revolutie. Tussen 1962 en 1964 was er ook veel onrust in Rwanda. Die gebeurtenissen leidden tot een institutionalisering van het etnische conflict. De traditionele machtsverhoudingen werden omgedraaid: de Tutsi-minderheid verloor haar greep op de macht, en de Hutu-meerderheid kwam aan het stuur te zitten.

Bij Ilibagiza thuis was geen sprake van racisme of vooroordelen, stelt de schrijfster. Begrippen als Tutsi en Hutu werden er nooit gehanteerd. Het enige wat ik van de wereld kende, was het levendige landschap rondom mij, de vriendelijkheid van de buren en de sterke liefde die uitging van mijn ouders en broers.

Het idyllische wereldbeeld van Ilibagiza werd aan diggelen geslagen toen de volkenmoord in 1994 losbarstte. Topfiguren uit de regerende Mouvement National pour la Révolution et le Développement waren direct betrokken bij het bloedbad. De houding van de internationale gemeenschap en de mislukking van de VN-vredesmacht in Rwanda droegen bij tot de vreselijke gebeurtenissen. De VN besloten de vredesmacht te beperken van 2.000 tot 270 manschappen.

Midden mei 1994 veranderde de VN-Veiligheidsraad van koers, maar het duurde tot juli voor dat echt effect had op het aantal blauwhelmen in het land. De volkenmoord werd in juli 1994 gestopt door de komst van het Rwandees Patriottisch Front (RPF), een organisatie waarin de Tutsi’s de lakens uitdeelden. Het RPF nam de macht in Rwanda over.

Drie maanden lang hadden leden van milities, militairen en burgers de handen vrij om allerlei gruweldaden te plegen, voornamelijk tegen mensen uit de Tutsi-gemeenschap. Ilibagiza herinnert zich hoe ze zich samen met zeven andere vrouwen verborg in een donkere badkamer in een domineeswoning. Buiten de woning waren honderden Hutu’s op Tutsi’s aan het jagen. Ilibagiza begreep niet waarom de wereld niets had geleerd van de nazigruwel tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Uiteindelijk vond Immaculée Ilibagiza in de badkamer die haar bescherming bood een plekje dat van haar was. Daar kon ze met God praten en een soort vrede vinden. De geesten van de daders waren bezoedeld door het kwaad dat zich door het land verspreidde, maar hun zielen waren niet slecht, aldus Ilibagiza. Zij besloot dat ze de daders moest vergiffenis schenken.

Op zeker moment kwam Ilibagiza oog in oog te staan met de man die haar familieleden had vermoord. Ze voelde vooral medelijden voor hem. Het kwaad had zijn leven verwoest. Het leek op een kanker die zijn ziel had aangetast. Nu was hij het slachtoffer van zijn slachtoffers. Hij was gedoemd om te leven met verdriet en spijt.

Twaalf jaar na de volkenmoord kiest Ilibagiza nog steeds voor een boodschap van liefde en vergevingsgezindheid. Bijna tweederde van de Rwandese bevolking leeft momenteel onder de armoedegrens. We hebben nood aan artsen, woningen voor de overlevenden en therapeuten die de mensen die de genocide meemaakten kunnen helpen.

Volgens Ilibagiza was de uitbarsting van geweld in 1994 te wijten aan een complex geheel van factoren. Er is nog altijd veel te weinig kennis over de oorzaken van de volkenmoord, vindt ze. Ilibagiza is bang dat er ook in de toekomst nog genocides kunnen plaatsvinden, in om het even welk land. (DB/PD)