De Voorhoede en de Massa

Het is een vreemde vraag bij een vreemd schouwspel. Om bij dat laatste te beginnen: op tientallen plaatsen in de wereld demonstreren honderden, soms duizenden mensen tegen een filmpje dat uitdrukkelijk gemaakt is om die demonstranten te provoceren. De producenten zijn in hun opzet geslaagd en de organisatoren van de betogingen zijn in hun nopjes. Zij kregen een uitstekende aanleiding om hun troepen te mobiliseren en hun marginale bereik uit te breiden op een zilveren schaaltje aangeboden.

Achter elkaar gemonteerd wekken de beelden van de demonstraties bovendien de indruk van een wereldwijde opstand van woedende moslims tegen een belachelijk filmpje dat de betogers identificeren met Het Westen, waarvan geëist wordt dat het zich verontschuldigt, dat het optreedt, dat het respect betoont… Op praatprogramma’s, in krantenkolommen en vooral op internetfora leidt dat alles tot de Grote Vraag: is het dit wat moslims willen en is dat waar de islam voor staat?

We are the 0,01 procent

Op Facebook circuleerde een statistiekje waaruit moest blijken dat in 17 islamitische landen waar de demonstraties plaatsvonden ongeveer 0,01 procent van de bevolking op straat gekomen was. Met dat getal zou je kunnen volstaan om de Grote Vraag zoniet te beantwoorden, dan toch te pareren met de vaststelling dat de demonstraties en het bijhorende geweld niets zeggen over de moslims of de islam. Ze zeggen echter wel iets over de demonstranten en bij uitbreiding misschien ook wel iets over de stilzwijgende omstaanders en regeringen.

De politieke betekenis van de demonstraties binnen de uiterst kwetsbare want prille en onafgewerkte democratische ruimte van het Midden-Oosten is inderdaad niet verwaarloosbaar. Een beweging hoeft niet massaal te zijn om invloedrijk te zijn. Dat geldt ook voor de salafisten en andere politieke islamisten die nu zo enthousiast beledigd lopen te zijn. Het is dan ook jammer dat de meeste media veel te weinig de vraag stellen wat de politieke betekenis is van het opkomende salafisme of wat we weten over hun lokale eisen en internationale strategieën.

Een andere interessante vraag is welke greep de dogmatische voorhoedes hebben op de grote massa moslims die hun geloof willen beleven zonder het aan de omgeving, laat staan aan de rest van de wereld op te dringen. Ik heb het daarover vaak gehad in Pakistan, waar de gewapende jihadi’s van allerlei kleur en strekking nooit grote massa’s mensen op de been krijgen, maar schijnbaar wel kunnen rekenen op een soort gedoogsteun van de straat en het dorp. 

Wie vandaag roept dat de extremisme van de salafisten de schreeuwerige vertaling is van de sluimerende overtuiging van alle moslims, zou morgen onaangenaam verrast kunnen worden door de kracht van zo’n self fulfilling prophecy.

Twijfel en rotsvaste overtuigingen

De extremisten kunnen mentale terreur uitoefenen op de meerderheid van de Pakistanen omdat die leven in het volle besef van de eigen –religieuze- tekortkomingen. Roken, drinken, buitenechtelijke seks, woekerwinsten, uitbuiting, bedrog: niets menselijks is de Pakistanen vreemd. Die vaststelling resulteert in schaamte en publieke stilte als de extremisten spreken. Zij leven immers zoals de Profeet het voorschreef: de mannen met baarden, de vrouwen gesluierd. Muhammed Suheyl Umar, directeur van de Iqbal Academy in Lahore bevestigde mijn vermoeden dat de –onvermijdelijke?– competitie in zuiverheid verantwoordelijk is voor de ruimte die extremisten innemen in een traditioneel allesbehalve doctrinaire of onverdraagzame samenleving.

‘De islamisten zijn er jarenlang in geslaagd zichzelf op te voeren als de ware en zuivere gelovigen’, zei Umar. ‘Dat leidde tot steeds grotere twijfel en zelfs wat schuldgevoel bij de meerderheid van de Pakistanen. Is het wel volgens de Koran als ik ga bidden in het heiligdom van een soefiheilige? Is muziek wel toegestaan? De extremisten houden zich zeer strikt aan een beperkt aantal regels en voorschriften, en veel moslims die onwetend zijn over hun eigen geloof zijn daarvan onder de indruk. Maar zodra je het moslim-zijn van de gewapende militanten afmeet aan hun omgang met mensen, middelen en macht, blijft er van hun religieuze status niet veel over. Toen de taliban in de Swatvallei de meisjesscholen begonnen te sluiten en op te blazen, gaven ze als verklaring dat je geiten toch ook niet leert lezen en schrijven. Dat soort uitspraken heeft veel mensen de ogen geopend.’

De illusie van de voorhoede

De aanslag op het Amerikaanse ambassadegebouw in Benghazi, onder de dekmantel van heilige verontwaardiging in de naam van de profeeet, zou de Libische salafisten ook wel eens meer kwaad kunnen doen dan succes opleveren. Het is een klassiek probleem van de voorhoede, dat ze haar eigen hallucinaties voor de werkelijke steun van de massa neemt. In de jaren zeventig dachten extreem-linkse voorhoedes in Europa ook dat het Volk klaar was voor een gewapende opstand tegen het verfoeide –en effectief uitbuitende, repressieve- kapitalisme. Met geweld zouden ze niet alleen dat kapitalisme in een depressie storten, de arbeidersklasse zou er kracht en motivatie uit putten om zichzelf te bevrijden.

Dat het met de Rode Brigades en andere Rote Armee Fractionen anders gelopen is, hoef ik niet te vertellen. De extremistische bewegingen die zich vandaag in de Ummah manifesteren zijn veel groter en veel beter ingebed, maar even kwetsbaar voor zelfillusies en overreach. Dat betekent niet dat we hoofdschuddend kunnen terugkeren tot de orde van de dag, daarvoor is de fanatieke overtuiging van de 0,01 procent te groot. Het betekent wel dat we met de grote meerderheid van moslims –in Europa en in de wereld- in een gewoon gesprek moeten blijven. Wie vandaag roept dat de extremisme van de salafisten de schreeuwerige vertaling is van de sluimerende overtuiging van alle moslims, zou morgen onaangenaam verrast kunnen worden door de kracht van zo’n self fulfilling prophecy.

Deze opinie verscheen ook in De Morgen, 20 september 2012