Dieetdrug wordt goudmijn voor San-volk

De Zuid-Afrikaanse Raad van de San en de Raad voor Industrieel en
Wetenschappelijk Onderzoek tekenden in het afgelegen woestijnoord
Andriesvale een akkoord dat de San erkent als de eigenaar van de
traditionele kennis omtrent de cactus. Zo lang het medicijn nog in de
testfase is, krijgen de woestijnbewoners acht procent van de opbrengsten,
wanneer het op de markt komt nog zes procent.

De San kregen al 259.066 rand of 30.231 euro en mogen zich verwachtingen aan
eenmalige betalingen tussen 8 en 12 miljoen rand (1-1,5 miljoen euro) en
royalty’s van 7 miljoen euro. Het patent blijft 15 tot 20 jaar geldig en het
geld wordt verdeeld onder San in Zuid-Afrika, Namibië, Botswana, Angola,
Zambia en Zimbabwe.

Het akkoord is goed nieuws voor de meest oorspronkelijke bewoners van
zuidelijk Afrika, die door oprukkende Bantoestammen en blanke kolonisten
werden teruggedrongen in de woestijn. Onze voorvaderen leerden ons
overleven door het land, de regen, de dieren en de planten nauwkeurig te
observeren, zegt Kxao Moses. De bitter smakende cactus helpt jagers honger
en dorst te vergeten tijdens meerdaagse expedities. De San gebruiken Hoodia
ook tegen koorts, maagklachten en oogirritaties.

De farmaceutische geschiedenis van de cactus begon in 1996, toen
wetenschappers van de CSIR de hongerstillende component isoleerden en de
naam P57 gaven. De Britse firma Phytopharm kreeg de licentie om P57 te
commercialiseren en ging daarvoor in zee met de farmareus Pfizer, bekend van
Viagra. Het patent bleef al die tijd in handen van de CSIR en lijkt
bijzonder lucratief, gezien het toenemende aantal zwaarlijvige mensen in het
rijke Noorden. Alleen in de Verenigde Staten kampen 35 à 65 miljoen mensen
met ernstig overgewicht.

Niemand besteedde veel aandacht aan de eigenlijke ontdekkers van de
hongerremmer. Een woordvoerder van Pfizer presteerde het in 2001 te
verklaren dat de San uitgestorven waren. De reactie voor de rechtbank was
echter bijzonder levendig en na een storm van internationale
verontwaardiging was het CSIR gedwongen de San een deel van de koek te
geven. De onderzoeksraad was tenslotte een overheidsinstelling en wilde zich
duidelijk distantiëren van veertig jaar apartheid.

Intellectuele eigendomsrechten zijn intussen een fel omstreden onderwerp op
internationale fora en binnen de Wereldhandelsorganisatie. Het westerse
model, dat gebaseerd is op eigendom door een individu of firma, strookt niet
met traditionele kennissystemen die collectief bezit zijn en van generatie
op generatie worden overgedragen.

Met de steun van het Conventie over Biodiversiteit uit 1992 en het
Cartagenaprotocol beginnen steeds meer landen uit het Zuiden wetten te
formuleren om te voorkomen dat buitenlandse bedrijven fortuinen verdienen
met de biologische rijkdom in ontwikkelingslanden. Zuid-Afrika bereidt een
wet voor die patenten op basis van traditionele geneeskunde afhankelijk
maakt van de toestemming van de eigenaars van die kennis. Het akkoord tussen
Zuid-Afrika en de San geldt als een voorbeeldtekst, omdat die tot stand kwam
onder kritische internationale druk.

De San kunnen het geld goed gebruiken. Hun traditionele cultuur wordt
bedreigd door grootschalige landbouw- en veeteeltbedrijven en valt slechts
moeilijk te rijmen met een kapitalistische levenswijze. Werkloosheid,
alcoholisme en armoede hebben van de San een marginaal bevolkingssegment
gemaakt, hoewel hun geschiedenis meer dan 40.000 jaar bestrijkt. Onderwijs-
en arbeidskansen in de eigen taal staan hoog op de agenda. In Zuid-Afrika
blijven er nog maar een twintigtal bejaarde moedertaalsprekers over.

Het is nog niet duidelijk of de cactus zal worden aangeplant of de molecule
in laboratoria wordt gesynthetiseerd. Stamhoofd Jan van der Westhuysen, een
veertiger met dreadlocks, een lederen medicijntas en een hoofddeksel van
buidelratstaarten, raakt de plant voorzichtig aan. Deze plant gaf ons
energie en uithoudingsvermogen. Vroeger stonden er hier veel meer. Mensen
dragen niet genoeg zorg voor deze wereld.