Hou de aardbeien voor de zomer

Kijk maar naar China en je ziet het dilemma waar de wereld voor staat. Het is hoog tijd om een energie- en grondstoffenarm ontwikkelingsmodel uit te bouwen dat veralgemeenbaar is voor iedereen. Dat zegt Wolfgang Sachs, die het in zijn meest recente publicatie –Fair Future: resource conflicts, security & global justice– over de steeds vaker voorkomende botsing tussen mensenrechten en milieu heeft. Vanuit het Duitse Wuppertal zet Sachs, auteur van onder andere Development dictionary –een alternatieve kijk op ontwikkeling– en  Greening the North: a post-industrial blueprint for ecology and equity de lijnen uit voor niets minder dan een nieuw beschavingsmodel.
Al 35 jaar wordt er gewaarschuwd voor een ecologische crisis. In 1972 verscheen Grenzen aan de Groei van de Club van Rome. In 1992 werd op de Aardetop van Rio de Janeiro het begrip “duurzame ontwikkeling” officieel gelanceerd. Hoe komt het dat we vandaag niet verder staan?
Wolfgang Sachs: Op de Aardetop van Rio wierpen de regeringen die aan deze VN-Conferentie deelnamen zich op als behoeders van de Aarde. Nauwelijks drie jaar later, in 1995, ontmoetten diezelfde regeringen elkaar opnieuw in Marrakech, maar dit keer als uitverkopers van de Aarde. Die bijeenkomst betekende immers de feitelijke oprichting van de Wereldhandelsorganisatie. Daar namen de regeringen enthousiast verplichtingen op zich die –weliswaar onbedoeld– leidden tot een snellere uitverkoop van het natuurlijke werelderfgoed. Terwijl de Rio-Conferentie begaan was met de bescherming en het verstandige gebruik van natuurlijke rijkdommen, was de bijeenkomst van Marrakech uit op de onvoorwaardelijke toegang van bedrijven tot de natuurlijke rijkdommen. Rio legde sterk de nadruk op het gezag van de staten om een regelgeving uit te werken die de publieke goederen zou beschermen, maar Marrakech verzwakte opnieuw die regulerende macht van de staten, ten gunste van de grotere bewegingsvrijheid van bedrijven. Als gevolg daarvan is de internationale politiek van de voorbije tien jaren gedomineerd door niet aflatende pogingen om een wereldmarkt zonder grenzen te creëren, met vrij verkeer van kapitaal en goederen –niet van mensen– en enkel aangedreven door de wet van vraag en aanbod. In Rio was er zeer veel mooie retoriek, maar  het zijn de beslissingen die in Marrakech werden genomen die erg snel en doeltreffend werden toegepast. De omkering van prioriteiten die heeft plaatsgevonden, zette een rem op elke ernstige vooruitgang op het vlak van milieubeleid. Het heeft er soms zelfs voor gezorgd dat het met dat milieubeleid de andere kant is opgegaan.
Is wat we vandaag zien gebeuren een klimaathype, en niet meer dan dat, of denkt u dat er het afgelopen jaar, sinds An Inconveniant Truth en de alarmerende IPCC rapporten, wel degelijk iets veranderd is?
Wolfgang Sachs: Ik denk dat we het voorbije jaar een keerpunt hebben doorgemaakt en dat de ernst van het probleem echt is doorgedrongen. Om te beginnen is het thema van klimaatwijziging geëvolueerd van een vage hypothese naar een tastbare ervaring: rivieren hebben minder water, trekvogels keren vroeger terug, de lente is zomer geworden. Mensen voelen echt dat er iets aan het gebeuren is. Daarnaast is er het Stern Rapport dat aantoont dat niet enkel de economie het klimaat om zeep helpt, maar ook omgekeerd: het klimaat kan ook de economie om zeep helpen. Deze boodschap heeft de kapitalisten bang gemaakt. En tot slot hebben wetenschappelijke gegevens over de schaal en de dringendheid van de bedreiging het inzicht geconsolideerd. Precies daarom staan politici onder groeiende druk van de bevolking om iets te ondernemen en effectief beslissingen te nemen.
Maar dan op een andere basis dan de afgelopen tien jaar?
Wolfgang Sachs: We kunnen gewoon niet doorgaan zoals we bezig zijn. Wij gebruiken de natuur als een bron van grondstoffen voor onze voedselvoorziening, voor de productie van consumptiegoederen en voor energievoorzieningen, we gebruiken haar als gebruiksruimte voor het bouwen van fabrieken, wolkenkrabbers en luchthavens, en we gebruiken haar als afvalplaats voor CO2 emissies, plutonium en lawaai. Hoe meer er voorrang wordt gegeven aan de imperatief van economische groei en efficiëntie, ten koste van gemeenschapswaarden als mensenrechten, het behoud van natuur en landschap, of de waarde van schoonheid, hoe meer het milieu degradeert. Hoe lang kan de samenleving die overdoses aan? Het is niet het einde van de planeet waarvan we wakker moeten liggen, maar wel dat we door de manier waarop wij omgaan met de planeet, een einde dreigen te maken aan de menselijke beschaving.
Het moet dus fundamenteel een andere weg op?
Wolfgang Sachs: Na honderden of, zo je wil, duizenden jaren civilisatie, is de Euro-Atlantische beschaving naar voor gekomen als winnaar. Het Westen volgde wel een heel specifiek ontwikkelingspad, zo blijkt vandaag. Het kan niet over heel de wereld en voor de volgende generaties herhaald worden. De overvloed aan fossiele en hernieuwbare grondstoffen die Europa ter beschikking had in de 19^de en de 20^ste eeuw is niet langer beschikbaar. Het is ondenkbaar om dit samenlevingsmodel gebaseerd op bijvoorbeeld zo’n intens gebruik van de auto, zo’n chemische landbouw en een voedselconsumptie op basis van vlees, over heel de aarde veralgemeenbaar te maken. De hoeveelheid grondstoffen die daarvoor nodig is, is gigantisch, het opzet zou veel te duur uitvallen en te belastend zijn voor de lokale ecosystemen en voor de biosfeer. Ontwikkeling, zoals wij dat altijd gezien hebben, confronteert ons vandaag met een dilemma.
En dat dilemma is?
Wolfgang Sachs: Ofwel blijft welvaart en welzijn enkel gereserveerd voor een minderheid – omdat de productie- en consumptiepatronen te veel grondstoffen vergen. Ofwel vinden we patronen van welzijn uit die weinig grondstoffen vereisen –die resource light zijn– en die de weg banen naar voldoende welzijn voor allen. De overvloed die het huidige welvaartsmodel kenmerkt, is niet verzoenbaar met gerechtigheid, tenzij die overvloed maar een lichte ecologische voetafdruk heeft. Vasthouden aan de overvloed betekent ons opsluiten in een elitemaatschappij, waarbij een groot deel van de mensheid uitgesloten blijft. Ofwel kiezen we voor gerechtigheid en dan moeten wij uitgaan van een economie en een cultuur van sufficiëntie. Dat is de fundamentele keuze waar we niet meer onder uit kunnen.
Kan dit binnen het kapitalistisch model van economische groei?
Wolfgang Sachs: Het Zuiden heeft nog wel recht op economische groei, maar kijk naar China. China is bijzonder succesvol, zowel in het realiseren van economische groei als in het bestrijden van de armoede. Maar tegelijk legt het een enorme druk op de biosfeer. In absolute termen gezien heeft China vandaag de tweede grootste uitstoot van CO2, na de VS, en is het de tweede grootste invoerder van olie. Groter nog dan de druk die deze groei legt op de mondiale grondstoffenvoorraden, is de druk binnen China zelf op de lokale woonomgeving: de steden zijn ziek van de verontreinigde lucht, de oppervlakte aan vruchtbare grond slinkt en de watervoorraden worden schaars. Dat zijn allemaal alarmerende voortekenen van een crisis van de natuur. China laat heel duidelijk zien hoe de weg uit de armoede en de machteloosheid gepaard gaat met een overbelasting en overexploitatie van de natuur. Een hoger inkomen lonkt, maar op basis van een groter aandeel in de plundereconomie. Het Chinese model illustreert dat meer rechtvaardigheid in deze wereld niet kan worden bereikt op basis van de consumptieniveaus van de geïndustrialiseerde landen.
Hoe ziet u de uitweg? 
Wolfgang Sachs: In ontwikkelingslanden mag de consumptie van grondstoffen uiteraard nog toenemen. Arme landen hebben het onmiskenbare recht om op zijn minst “een waardig niveau” van consumptie te bereiken. Alle burgers van deze planeet zouden dat recht moeten hebben. Zonder kerosine of biogas, zonder energie en transportinfrastructuur is het moeilijk de basisnoden van mensen te voldoen. Maar de stijgende curve van het grondstoffengebruik kan ook voor het Zuiden geen exponentiële groeicurve zijn. Op een bepaald moment moet die stijgende lijn overgaan in een lineaire ontwikkeling.
Het Noorden moet inkrimpen tot een bepaald niveau, het Zuiden mag nog groeien tot een bepaald niveau en beide curves zouden elkaar moeten ontmoeten op een niveau dat duurzaam is. Het raamwerk van de rechtvaardige verdeling wordt bepaald door de natuurlijke grenzen. Maar in dit zogenaamde model van “contractie en convergentie” hebben de landen van het Zuiden vandaag als nooit tevoren een kans om de industrielanden achter zich te laten en een enorme voorsprong te nemen. De afhankelijkheid van fossiele brandstoffen drijft de industrielanden in het nauw. Ontwikkelingslanden zouden onmiddellijk kunnen inzetten op hernieuwbare energiebronnen en grondstoflichte vormen van productie en consumptie.
Hoe ziet u die inkrimping in het Westen verlopen?
Wolfgang Sachs: Het begint met het inzicht dat de milieugebruiksruimte begrensd is en dat overconsumptie moet worden ingeperkt. Een rechtvaardige verdeling van de grondstoffen hangt essentieel af van de mate waarin de industrielanden in staat zijn hun overconsumptie van de mondiale milieugebruiksruimte en van goederen en diensten van het milieu in te krimpen. De rijke landen zouden hun CO2-emissies met 80 procent moeten reduceren. Om tot zo’n grondstoffenarme beschaving te komen zie ik drie paden: efficiëntie, consistentie en sufficiëntie.
Laat ons beginnen met de efficiëntie.
Wolfgang Sachs: Efficiëntie gaat over het reduceren van het gebruik van materialen en energie per eenheid goederen en diensten. Dit kan gebeuren door technologie en organisatie te verbeteren, door recyclage en door het vermijden van afval. Daar zijn tal van voorbeelden van: wasmachines die minder water en elektriciteit gebruiken, voertuigen met lichte motoren, industriële motoren met lage frequentie, hoogefficiënte energiestations, recycleerbare producten zoals kranten en stoelen.
Wat bedoelt u met consistentie?
Wolfgang Sachs: Consistentie gaat over de compatibiliteit van natuur en technologie. Het principe is dat het metabolisme van de industrie –de instroom van grondstoffen, de doorstroom van materialen en de uitstoot van afval– de natuurlijke cycli niet mag verstoren. In de mate van het mogelijke zouden natuur en technologie elkaar moeten aanvullen en versterken.   
Windenergie, architectuur afgestemd op zonne-energie en organische landbouw zijn daar voorbeelden van. Het gaat er dan niet zozeer om de energieconsumptie en de materiaalstromen te verminderen, dan wel om ervoor te zorgen dat die verlopen op een ecologisch verantwoorde manier.
Hoe ziet u sufficiëntie?
Wolfgang Sachs: Het komt er op aan niet het slachtoffer te worden van overdaad en overstretch, maar om slechts zoveel te nemen als goed is voor het welzijn van het individu en het geheel. Een teveel kan zowel de mens als het geheel schaden. Het is echter twijfelachtig of de verwachtingen en consumptiepatronen die gecreëerd zijn in een tijdperk van overvloed aan grondstoffen aangehouden kunnen worden in een tijdperk waarin we zuinig moeten omgaan met die grondstoffen. Aardbeien in de winter, 4x4’s in de stad, warm water van de kraan dag en nacht: dit soort van comfort draagt weinig bij tot echt geluk, maar heeft wel een hoge kostprijs. De vraag “hoeveel is genoeg?” is onvermijdelijk. Eco-ëfficiëntie, waar we het vandaag over hebben, is eigenlijk nauw verbonden met wat we al sinds de oudheid kennen als “de juiste maat”, “het goede leven” of “de kunst van het leven”.