Islamitische mystiek in de lift

‘Het is op de tweede verdieping’, zegt Amina* en ze begeleidt me naar boven. ‘Het is een kleine groep vandaag. Velen hebben zich verontschuldigd, sommige zusters zijn ziek’, zegt ze op verontschuldigende toon. Het is drie uur stipt. Een zestal vrouwen zitten in de zawiya –letterlijk de hoek. Deze soefivrouwen zijn volgelingen van de tariqa Qadiriya Boutshishiya en komen elke zondagmiddag samen.
Vijf anderen komen even later binnen. Amina is de moqadma, de leidster van de groep. Ze neemt plaats op een kussen op de grond en deelt kopieën uit. De hoofddoeken worden in orde gemaakt, de benen en de voeten worden met sjaals bedekt en enkele gebedssnoeren worden opgediept. De dhikr-sessie kan beginnen.
Het soefisme is in de islam de mystieke weg naar God, gebaseerd op onzelfzuchtige liefde. Het is vanaf de openbaring verweven met de boodschap van de islam en kwam tot bloei in de tiende eeuw. Maar het was pas in de twaalfde en de dertiende eeuw dat het soefisme geïnstitutionaliseerd werd.
Verschillende tariqa’s of wegen hebben gestalte gekregen in de vorm van ordes of broederschappen. De tariqa Qadiriya Boutshishiya is een van de verschillende ordes die in Brussel actief zijn. De sjeik of spirituele leider ervan is Sidi Hamza Al Qadiri Al Boutchichi. Hij is van Madagh, een dorp in het noordoosten van Marokko. De moeder-zawiya is daar gevestigd. Deze orde is de bekendste en meest verspreide in West-Europa.
De dhikr –letterlijk het gedenken van God– is het belangrijkste groepsritueel in het soefisme. Ze bestaat uit het reciteren van de Koran, het herhalen van bepaalde gebedsformules en het aanroepen van de namen van God. In de zawiya in Molenbeek verloopt de dhikr niet anders. De vrouwen, faqirat genoemd, wat een meervoud is van faqira, dat letterlijk arm betekent, beginnen met het reciteren van een soera uit de koran. De ogen gaan dicht, de concentratie is hoog en wanneer de invocatie een hoogtepunt bereikt, vloeien er tranen uit de ogen van een van de vrouwen. De dhikr duurt een tweetal uur. De faqirat sluiten af met een gebed. Op het einde kussen ze elkaars handen en vragen Allah om hun gebeden te aanvaarden.

Onverklaarbare aantrekking

Het profiel van de faqirat is erg verscheiden, etnisch maar ook sociaal, intellectueel en zelfs qua leeftijd. Ook al is de grote meerderheid van Marokkaanse afkomst, toch zitten er ook andere nationaliteiten en bekeerde autochtonen tussen. Er zijn de hoogopgeleiden, zoals de moqadma zelf, die werkt voor een privébedrijf in Brussel, en laagopgeleiden zoals Zohra*, een huisvrouw van de eerste generatie die via haar man de tariqa heeft leren kennen. ‘Voor mij was het liefde op het eerste gezicht’, vertelt ze. ‘Toen ik hiernaartoe kwam, wist ik het. Dit is waar ik naar op zoek was.’
Ook Naïma* bevestigt die onverklaarbare aantrekkingskracht. ‘Ik heb de tariqa leren kennen via mijn dochter. Ze kwam met een video binnen. Ze keek naar de video met tranen in de ogen en ik herkende me daar volledig in’, zegt ze. Voor Naïma is de bijeenkomst in de zawiya en de individuele dhikr een belangrijke onderdeel van haar leven geworden. ‘Hier gaat het om echte liefde, belangeloze liefde ook tussen de zusters’, zegt ze.
Gaat het hier om een heropleving van het soefisme bij de moslimgemeenschap in België? Als je het woord soefisme googlet kom je websites tegen waar mensen vragen stellen over waar ze een zawiya in Brussel kunnen vinden. En als je de vraag stelt aan jonge moslims, zullen velen, vooral hoogopgeleiden, zeggen dat ze sympathie hebben voor het soefisme. Maar gaat het werkelijk om een opvallend fenomeen?
Dat kan Omar Van Den Broeck, secretaris van de Executieve van Moslims in België en zelf discipel van de tariqa Qadiriya Boutshishiya, niet bevestigen. Hij erkent wel dat er de laatste jaren meer openheid is. ‘Maar er cijfers op plakken is onmogelijk’, zegt hij. ‘Want er zijn ook gradaties in het behoren tot een orde. Er is een harde kern die dagelijks een individuele dhikr doet en die tot drie keer per week samenkomt. Er is een groep die wekelijks samenkomt, en er zijn heel wat mensen die onregelmatig naar de zawiya komen.’

Voor mij was het liefde op het eerste gezicht. Toen ik hiernaartoe kwam, wist ik het. Dit is waar ik naar op zoek was.

Vereniging met de schepper

Daniel Roussange, een Franse kenner van het soefisme en al meer dan dertig jaar discipel van de tariqa Qadiriya Boutshishiya, stelt vast dat er inderdaad meer vraag is naar spiritualiteit, niet alleen in Europa maar ook in Marokko zelf. Naast het volkse soefisme, dat zich onder andere uit in het bezoeken van de talloze zawiya’s en mausolea van sjeiks en heiligen, oefent het soefisme nu een aantrekkingskracht uit op intellectuelen die zich niet terugvinden in de orthodoxe islam.
Het wegcijferen van het eigen ego om tot liefde te komen voor de Schepper en zelfs tot vereniging met de Schepper staat centraal in het soefisme. De onderwerping en gehoorzaamheid aan de sjeik is ook totaal. Soefi’s doen niet aan politiek. Het wereldse interesseert hen in feite niet. Ze zullen zich niet snel mengen in een maatschappelijke of politieke discussie. En ook al is de sharia de basis en het uitgangspunt van het soefisme, toch zijn de dogma’s minder belangrijk. Soefi’s beoordelen de anderen niet en doen niet aan proselitisme. ‘Wij informeren wel’, zegt Daniel Roussange.
Maar de belangrijkste kritiek die het soefisme krijgt, zowel van aanhangers van de orthodoxe islam als van voorstanders van de seculiere staat, is juist die volledige onderwerping aan de sjeik, de heiligenverering en de hereniging met God. Soefisme, zeker in zijn volkse vorm, werd na de onafhankelijkheid van vele Arabische landen die naar moderne, seculiere en socialistische staten streefden ontmoedigd en zelfs bestreden.
Maar de laatste jaren is er vanuit de politieke klasse meer aandacht voor het soefisme. In de Marokkaanse stad Fes wordt sinds 1994 ieder jaar het prestigieuze Festival des Musiques Sacrées du Monde gehouden en sinds 2004 vinden er ook de Ontmoetingen van Fes plaats. Daarnaast zijn er talloze seminaries in verschillende steden in Marokko en Frankrijk.
Door het aanmoedigen van het soefisme hoopt men een tegenwicht te bieden aan de politieke islam en het radicale fundamentalisme een halt toe te roepen. Het is ook niet toevallig dat de Algerijnse president Abdel-Aziz Bouteflika het bezoeken van broederschappen en het bijwonen van religieuze vieringen in de zawiya’s in zijn publieke activiteiten opgenomen heeft. Tijden veranderen.
* Op verzoek van de betrokkenen gebruiken we een fictieve naam.