'Jezus is even politiek als Karl Marx'

Bij weinigen zal de naam Jon Sobrino nog een belletje doen rinkelen. De Bask (°1938) is een jezuïet en was een medestander van de in 1980 vermoorde aartsbisschop Óscar Arnulfo Romero van San Salvador, hoofdstad van El Salvador. Hij was ook de enige overlevende van de moord op de zes jezuïeten daar in november 1989. Sobrino was samen met Romero een van de grondleggers van de bevrijdingstheologie, de progressieve stroming binnen de kerk die in de jaren zeventig voor heel wat ophef zorgde in Latijns-Amerika en menige gewapende strijd inspireerde met het exodusverhaal, de metafoor voor de uittocht uit de slavernij en de onderdrukking. Maar zowel het Vaticaan als noorderbuur Uncle Sam vonden die linkse kerk te bedreigend voor de gevestigde orde en lieten geen kans onbenut om haar vleugellam te maken.

Onlangs was Sobrino te gast op een seminarie in Leuven. Ik ontmoet hem in de Romerozaal van de faculteit Theologie aan het Maria-Theresiacollege. ‘Mijn taalgebruik is religieus en over Sarkozy bijvoorbeeld heb ik niets te zeggen’, verontschuldigt Sobrino zich, terwijl hij naar het MO*logo kijkt en ik probeer te omschrijven welk soort tijdschrift we zijn. ‘Nu, Jezus is even politiek als Karl Marx, maar als je vindt dat ik te religieus spreek, moet je me er attent op maken.’ Dat blijkt nogal mee te vallen.

De Latijns-Amerikaanse Kerk riep in de jaren zeventig en tachtig op om radicaal de kant van de armen te kiezen. Hoe kijkt u terug op die tijd?

Jon Sobrino: Ik was jong en beleefde die periode als een uitbarsting. Niet van de bevrijdingstheologie, die kwam later, maar van de armen. En die zijn er in Latijns-Amerika in overvloed, al eeuwen: mensen die arm gemaakt, tot slaaf gedegradeerd, verdrukt werden . Ook de Kerk had daar haar aandeel in. Sinds de historische Latijns-Amerikaanse bisschoppenconferentie van Medellín in 1968 werd de stem van de armen eindelijk gehoord. Niet alleen omdat Helder Cámara of Romero hen een stem gaven, de armen namen zelf het woord om een menswaardig bestaan te vragen. En in hen sprak de God van het Oude Testament, die zegt: ‘Ik heb uw roepen gehoord vanuit de diepte.’ Maar dat is religieuze taal.

En wat was de boodschap?

Jon Sobrino: Medellín bracht twee sleutelideeën. De eerste: gerechtigheid. In de eerste paragraaf van de tekst van Medellín komt de naam van God of Jezus niet voor, wel de “collectieve ellende”. De oorzaak van die collectieve miserie, zo stelde Medellín vervolgens, is het structurele geweld: de dominantie van de oligarchie, de invloed van de VS, maar vooral het kapitalistische systeem op zich, dat de grootste onderdrukker is tot op vandaag. De crisis is niet het grootste probleem vandaag, wel de wolf van het kapitalisme. Die gewelddadige structuren resulteerden in Latijns-Amerika in heel concrete situaties van geweld. Boeren werden vermoord. Zestien priesters werden vermoord in El Salvador. De structuren duldden de waarheid niet.

Ruim dertig jaar later is er nog weinig overeind gebleven van die hoop in Centraal-Amerika. Er komt geen einde aan het geweld.

Jon Sobrino: In 1968 zei de Amerikaan Nelson Rockefeller in het fameuze Rockefellerrapport: ‘Als wat die marxistische bisschoppen beslist hebben werkelijkheid wordt, dan zijn de belangen van de VS in gevaar.’ Medellín produceerde geen wapens maar ideeën, het perspectief dat een ander leven mogelijk is, een menselijk bestaan voor iedereen.

Dat perspectief werd ook op de conferentie van Puebla (1979) bevestigd, maar daarna kwam er een nieuwe paus, Johannes Paulus II. Het kan best dat hij een goed persoon was, maar die man verstond de problemen van Latijns-Amerika niet, terwijl hij die van Polen natuurlijk wel heel goed kende. In Latijns-Amerika zag hij veel armoede en onrecht, maar ook veel zogenaamd communisme. Het discours van Medellín, de bevrijdingstheologie van bisschoppen zoals Oscar Romero, begreep hij niet. Hij wilde Romero zelfs vervangen als aartsbisschop van San Salvador, maar dat is hem niet gelukt. De sandinisten in Nicaragua waren in zijn ogen zeker een stimulans voor het communisme. En dus kwam er vanuit Rome een strategie om die stroming af te remmen en te ontmantelen. Paus Benedictus XVI zette dat voort. In de VS deden Rockefeller en Reagan hetzelfde.

Blijft er vandaag nog iets van over?

Jon Sobrino: Uiteraard niet meer zoals toen. Ik ben daar nog, er zijn nog groepen, we herdenken de martelaren. Maar voor mij gaat het niet zozeer om die bevrijdingstheologie. Van waar krijgen wij steun? Van Romero en van God. Van waar ondervinden wij tegenkanting? Van alle machten van deze wereld. Ook van de Europese Unie. Denk je dat de Europese Unie programma’s heeft om de armoede in Latijns-Amerika uit te roeien? Vergeet het. Ze is vooral begaan met haar eigen crisis. Met het overleven van de banken, het saneren van de financiën.

‘Denk je dat de Europese Unie programma’s heeft om de armoede in Latijns-Amerika uit te roeien? Vergeet het. Ze is vooral begaan met haar eigen crisis.’

Jon Sobrino: Onderhandelingen? Dat is David tegen Goliath. Wat doet David? Die zegt: als we hier een heel klein beetje bij winnen, zijn we al tevreden. Twintig procent van de zogenaamde geciviliseerde en democratische wereld – ik betwijfel of die geciviliseerd en democratisch is – wil de honger uit de wereld helpen. Technici stellen inderdaad dat het mogelijk is de honger weg te werken in Afrika, Latijns-Amerika, Azië. Waarom gebeurt dat niet? Omdat er geen politieke wil is. Ik hou trouwens niet van de term “politieke wil”. Er is geen menselijke wil, men komt er niet toe zich ervoor in te zetten.

Hoe verklaart u het extreme geweld dat we vandaag zien in Mexico en Centraal-Amerika?

Jon Sobrino: Het is een andere uitdrukking van die ontmenselijking. El Salvador, Nicaragua en Guatemala hebben jaren lang een burgeroorlog gekend. In Honduras was er geen burgeroorlog, maar het land was wel een deel van het conflict. Na vele jaren heeft men de oorlog beëindigd, om verschillende redenen, maar dat proces is te haastig en te onzorgvuldig verlopen. Er werden akkoorden voor de vrede gesloten maar geen akkoorden die het leven opnieuw mogelijk maakten voor de mensen. De VN hebben zich er nooit om bekommerd dat de hongerigen zouden kunnen eten, dat de armen waardig zouden kunnen leven, dat er democratische vrijheden zouden kunnen functioneren. En geleidelijk aan transformeerde de noordelijke regio van Centraal-Amerika zich tot de uitgelezen plek voor drugsverkeer naar Noord-Amerika. Die drugshandelaars zijn verstrengeld geraakt met de maras, de bendes die zich in Los Angeles gevormd hadden, ook als uitvloeisel van de burgeroorlogen in Centraal-Amerika. Dat is een spiraal van geweld geworden.

De voorbije tien jaar lag het aantal moorden in El Salvador tussen tien en vijftien per dag. Honduras behoort tot de meest gewelddadige landen van de wereld. Hebt u ooit horen spreken over de “internationale gemeenschap”? Wie is dat? Waar is die? Uiteraard zijn de VS bezorgd over de impact van het geweld op hun land en willen ze liever dat er geen drugs binnenkomen, net zoals Europa. Maar deze regio’s willen vooral hun manier van leven niet op het spel zetten. Ze willen wat ze bereikt hebben niet in gevaar brengen om de problemen van Centraal-Amerika op te lossen. Dat is de situatie waarin wij vandaag leven.

U voelt zich in de steek gelaten?

Jon Sobrino: De media zijn mee verantwoordelijk voor die situatie. Waarom is de situatie in Centraal- Amerika vandaag zo weinig bekend, terwijl die zo vreselijk gruwelijk is? Veel gruwelijker dan de crisis hier – hoewel ik besef dat de impact van deze crisis best hevig kan zijn, ik wil die niet minimaliseren. Maar dagelijks zoveel moorden, met als enige reden een toevallige beslissing van de baronnen van de drugshandel. Waarom besteden de media daar niet meer aandacht aan?

Bestaat de solidariteit dan niet meer?

Jon Sobrino: Solidariteit was vroeger explicieter aanwezig. Maar ze bestaat nog, het is een appel aan elke mens die een diepmenselijk bestaan wil leiden. Verander je daar de wereld mee? Nauwelijks een heel klein beetje. Maar je geeft wel impulsen en dat is heel belangrijk. De dag dat er geen impulsen meer gegeven worden, valt het leven stil. Maar vandaag zijn de wereld en de internationale gemeenschap absoluut zelfzuchtig. Egoïstisch. ‘Wijzelf eerst.’

Hebt u nog hoop?

Jon Sobrino: Wat is hoop? Dat alles goed zal komen? Dat is geen hoop, dat zijn verwachtingen. Als de toestand zo absurd wordt, is het niet lang meer houdbaar. Dat is metafysica als je wilt, maar effectief: dit is onhoudbaar. De mensen in Centraal-Amerika verlangen naar vrede, verlangen ernaar naar bed te gaan zonder honger. Er zijn tal van rapporten, straffe uitspraken, verklaringen. Maar dat zijn woorden. Daarnaast zijn er ook wel kleine initiatieven. Er zijn mensen die werken met de maras, hen benaderen, met hen spreken, die proberen hen ervan te overtuigen te breken met dit soort leven. Er zijn ook vredesinitiatieven vanuit de kerk. Dat zijn bemoedigende signalen.

Hoop is nog iets anders. Wat mij hoop geeft, is wanneer ik liefde zie. Wanneer mensen zich inzetten voor anderen. Iemand als Romero. Heel veel in de wereld draait om macht. Maar er is ook goedheid. Goedheid is mogelijk. En waar goedheid is, is er hoop.