Klimaatverandering is een schokervaring

Waarom vond u het zo nodig dit boek te schrijven?
Ik had de indruk dat er een verhaal nog niet verteld was, op basis van nieuwe wetenschappelijke gegevens. De meeste boeken die ik gelezen heb over de globale opwarming konden evengoed tien jaar geleden geschreven zijn. Daarin wordt gesproken over een zorgwekkende opwarming, maar het proces wordt er gradueel voorgesteld, alsof we het min of meer kunnen voorspellen en controleren. Vandaag weten we dat de processen oncontroleerbaar zijn, en dramatisch en gewelddadig kunnen zijn. Het mainstream verhaal van het IPCC en de VN rapporten hebben het niet over dit onvoorspelbare en oncontroleerbare karakter.
Waarover gaan die nieuwe gegevens?
Die hebben voornamelijk betrekking op twee zaken: de smeltende ijskappen van Groenland en Antartica, die veel sneller kunnen afbreken dan we tot nu toe aangenomen hebben en de aarde die CO2 zal afgeven in plaats van opnemen.
Het IPCC rapport beschrijft een geleidelijk smeltproces dat misschien wel duizend jaar nodig heeft om al het ijs in een groot meer te doen wegsmelten. Nieuwe gegevens wijzen aan dat  het water doorsijpelt in de ijskap. Die doorsijpeling kan barsten veroorzaken die op een bepaald moment grote brokken doen afbreken. Als de Groenlandse ijskap afbreekt of op die manier wegsmelt, stijgt het zeewater 7 meter, waardoor meteen een aantal grote steden kopje onder gaan. Dat kan in de loop van honderd of tweehonderd jaar gebeuren, maar het kan ook sneller gaan. Het gaat dus over ingrijpende processen die zich zullen voltrekken in de nabije toekomst, die van onze kinderen en kleinkinderen.
Een ander beangstigend proces is dat de natuur haar eigen CO2 zal vrijgeven. De opwarming zal ervoor zorgen dat de aarde in plaats van CO2 op te slagen, die zal vrijgeven. De regenwouden verdwijnen, de permafrost in Siberië ontdooit en geeft methaan vrij, elementen die de opwarming versnellen. Zelfs wanneer de mensheid stopt met emissies in de lucht te blazen, dan nog zal de globale opwarming zich doorzetten omdat de situatie zozeer gedestabiliseerd is. In de VS kreeg het boek de titel: “With speed and Violence. Why scientists fear tipping points”. Die titel beschrijft precies waarover dit boek gaat. Eenmaal er tipping points - cruciale drempelwaarden- worden bereikt, gaat het proces veel sneller.
U hebt het niet alleen over opwarming. Ook over instabiliteit.
Uit de geschiedenis van klimaatwijziging blijkt dat wijzigingen die zich in het verleden hebben voorgedaan niet gradueel waren maar abrupt. Er zijn duizenden jaren geleden nog periodes geweest die warmer of koeler waren en die overgangen zijn niet geleidelijk gebeurd maar plots, gekenmerkt door erg wisselvallige periodes met grote extremen. Het einde van de vorige ijstijd is erg abrupt gekomen. Uit een onderzoek van een Groenlandse ijskegel van 10.000 jaar geleden blijkt dat temperaturen stegen met 16°C in één jaar tijd. Instabiliteit en onvoorspelbaarheid zal ons in de toekomst parten spelen. Heel onze beschaving is opgebouwd op de basis van een redelijk stabiel klimaat. Uit de chaos zoveel jaren geleden, is uiteindelijk de landbouw ontstaan, de bevolking aangegroeid, de industrialisering op gang gekomen. Alles wat we gerealiseerd hebben tot nu toe is op basis van een stabiel klimaat gebeurd de afgelopen 10.000 jaar.  Ik denk dat wij de laatste generatie zijn die kunnen genieten van dit stabiele klimaat. Het is best mogelijk dat er nadien opnieuw een stabiele toestand komt, maar de tussenperioden zijn gekenmerkt door grote instabiliteit.
Hoe staat u tegenover de klimaatsceptici die beweren dat het allemaal zo erg niet is?
Ik heb een zekere sympathie voor de klimaatsceptici wanneer ze de modellen in twijfel trekken. Misschien hebben ze daar wel een punt. Er is geen honderd procent zekerheid. De IPCC-rapporten zijn consensusrapporten, maar daarnaast is er veel onzekerheid. Waar de sceptici het mis hebben, is dat we ons geen zorgen hoeven te maken. We moeten ons wellicht nog veel meer zorgen maken. Als je vóór de vlucht met een vliegtuig aan de passagiers meedeelt dat er één procent kans is dat het vliegtuig crasht, dan denk ik dat er niet zoveel kandidaten zijn om dat risico te nemen. Toch gaan we op die manier om met de planeet.
Normaal gezien heb ik geen sympathie voor de republikeinen in de VS, maar kandidaat John McCain spreekt wel op een interessante manier over de klimaatwijziging. Hij zegt aan zijn kiespubliek heel duidelijk dat hij zich wil inzetten voor energie-efficiëntie, hernieuwbare energie en propere lucht in de steden. “Als de wetenschappers zich vergissen over de klimaatwijziging, dan zijn al die inspanningen mooi meegenomen. Als ze gelijk hebben, dan is het heel belangrijk dat we al die inspanningen doen en dan leveren we zo een bijdrage om de planeet te redden,” aldus McCain. Het klopt immers niet dat een groene aanpak slecht is voor de globale economie.
Denkt u dat we het probleem het hoofd kunnen bieden?
Als ik kijk naar de toestand waarin we zijn beland en naar de beangstigende scenario’s van de wetenschappers, ben ik pessimistisch. Ik ben bang voor de toekomst en de wereld waarin mijn kinderen zullen leven. Het besef dringt nu wel stilaan door dat we de natuur niet kunnen domineren, dat ze terugvecht wanneer we haar proberen te controleren. We moeten in een andere relatie treden met de natuur en we moeten leren begrijpen wat duurzaam leven is. Wat me optimistisch stemt is dat we heel veel kunnen doen. We weten voldoende, het komt er nu op aan te handelen. Er is het Sternrapport dat zegt: als we niet inzetten op het afremmen van klimaatwijziging, zullen we kampen met grote economische recessies. De klimaatwijziging kan economieën helemaal overhoop halen, vooral in de ontwikkelingslanden. Langetermijnrecessies zijn rampzalig voor de economie.
Wie moet het initiatief nemen?
Een gegeven dat ik recent ontdekt heb is dat 50 procent van de emissies afkomstig is van de 7 procent rijksten van de planeet, terwijl de armste helft van de wereldbevolking 7 procent van de emissies produceert. Het probleem is de overconsumptie door de rijke wereld en dat zegt meteen iets over de oplossingen. Het probleem ligt niet bij de armen, wel bij de rijken. Europa en de VS kunnen het verschil maken. Wij hebben het probleem veroorzaakt, het is dus ook onze verantwoordelijkheid. China kan onmogelijk de schuld krijgen van de crisis waar we nu mee zitten. Als wij het probleem aanvatten, kunnen wij ook meteen een voorbeeld stellen voor een ander model, op basis van nieuwe technologieën.
U bedoelt een andere economie, een andere levensstijl?
Het gaat over overconsumptie maar ook over een slecht gebruik van de grondstoffen. We kunnen tien keer minder broeikasgassen uitstoten met behoud van een even comfortabele levensstijl als we efficiënter leren omgaan met de grondstoffen en hernieuwbare energie gebruiken. We kunnen bijvoorbeeld meer gebruik maken van lokale grondstoffen, van lokaal geteeld voedsel. Het is niet de bedoeling terug in holen te gaan leven of in de wildernis. Maar we moeten wel een nieuwe gevoeligheid ontwikkelen in onze relatie met de natuur. En we kunnen onze omgeving wel omvormen tot een goed onderhouden tuin. We moeten onze intelligentie en onze bekwaamheden inzetten voor een reorganisatie van onze samenleving.
En dat kan met 9 miljard mensen?
Ik denk dat het aantal mensen geen probleem is. Een heel kleine groep heeft het probleem veroorzaakt. Bovendien hebben heel wat landen vandaag een dalend bevolkingscijfer. Dat wil niet zeggen dat sommige landen er goed zouden aan doen om een demografische politiek te volgen.
Wat verwacht u van de politici?
Politici moeten onder druk gezet worden. Dat is de manier waarop democratie functioneert. Wij moeten hen laten weten wat wij willen dat ze doen. Ook de druk die we als consumenten kunnen uitoefenen op de transnationale bedrijven is belangrijk. Dat is een domein waarop we werkelijk actie kunnen bereiken. Als er één tipping point is, één scharniermoment dat het positieve verschil kan maken, is dat wanneer die multinationals ervan overtuigd raken dat er meer geld te verdienen is door groen te werken dan door vuil te werken. En ik denk dat we dat punt naderen. Veel bedrijven willen dat de politiek de regels stelt, zodat het duidelijk is waaraan iedereen zich moet houden.
Zij stellen: “Als het een uitgemaakte zaak is dat we naar een lage koolstofeconomie gaan, dan kunnen wij die leveren.”  Ik denk dat we in die richting aan het bewegen zijn, waarin de CO2 regels zo worden opgemaakt dat het winstgevender is en economisch interessanter voor grote bedrijven om energie-efficiënt te zijn en met hernieuwbare energie te werken. Als we dat keerpunt bereiken, zijn we niet meer tegen de stroom in aan het vechten, we keren dan de stroom en kunnen ons laten meedrijven.  
Vindt u dat Europa genoeg doet?
Wellicht meer dan op andere plaatsen in de wereld heeft zich in Europa een begrip van de crisis ontwikkeld. Maar we hebben nog altijd niet echt door hoe omvattend het probleem is. We vergelijken het met de andere milieuproblemen en denken dat het gewoon een beetje erger gaat zijn. Het gaat echter om planetaire processen. Door wetenschappers aan het woord te laten, kunnen we daar een besef van krijgen.
Europa heeft onlangs zijn klimaatplan voorgesteld. Twee instrumenten zijn daarin belangrijk: het emissiehandelssysteem en de biobrandstoffen. Vindt u dat goede instrumenten?  
Het emissiehandelssysteem kan een goede oplossing zijn, maar het zal alleen lukken als er hoge en strikte normen gesteld worden en de prijs voldoende hoog is. Binnen een kapitalistische maatschappij is het belangrijk die spelers mee te hebben. Groot-Brittannië heeft de grootste elektriciteitscentrale van Europa waarin steenkool verbrand wordt. Het is één onderneming die dit bedrijf runt. Per jaar stoot dit bedrijf 22 miljoen ton CO2 uit. Maar onder het EU emissiesysteem krijgt het de toelating om slechts 9 miljoen ton uit te stoten. Ofwel moet dat bedrijf massaal emissiekredieten kopen ofwel beslissen om geen steenkool meer te branden maar biobrandstof of andere propere energie. Door regelgeving kan je sturen en impact hebben. We moeten echt ophouden met steenkool te verbranden en overstappen op hernieuwbare energie. Misschien zelfs op kernenergie.
Kernenerie?
Ik geloof dat kernenergie een deel van de oplossing kan zijn, al weet ik dat dit een onpopulair standpunt is. Ik denk dat we alle mogelijke lagekoolstof energietechnologie moeten inzetten. Kernenergie is zeker niet dé oplossing; het is wellicht zelfs geen groot deel van de oplossing. Maar ik schakel het niet helemaal uit als overgang, vermits we er ook de voorbije vijftig jaar zoveel geld in geïnvesteerd hebben. De klimaatwijziging is een nog groter probleem dan kernenergie. De enige reden waarom ik zou aarzelen is de angst voor nucleaire proliferatie. Die moeten we met een heel strikte regelgeving controleren.
U vernoemde ook biobrandstof?
Ik denk wel dat biobrandstoffen een rol kunnen spelen maar na 2020, wanneer de technologie verbeterd is. Sommige vormen van biobrandstof produceren meer CO2 emissies dan het gebruik van gewone fossiele brandstoffen. In de VS is er zoveel petroleum nodig om de meststoffen te produceren die voor de gewassen gebruikt worden. In EU halen we palmolie uit Indonesië, waar moerassen droog gelegd worden. De uiteindelijke balans voor Indonesië wordt daardoor fataal. Biobrandstoffen kunnen de EU helpen hun doelstellingen tegen 2020 te halen, maar zorgen er wel voor dat Indonesië, dat nog geen Kyotoverplichtingen moet naleven, hogere emissies krijgt. Op die manier is het waanzin.
We moeten dringend komen tot een globaal systeem dat alle landen omvat. Dan kan je echt gebruik maken van het kapitalistisch systeem om te sturen. In een democratie kunnen wij mee uitmaken welke soort van beslissingen wij willen. Wij moeten de keuzes maken, en door regelgeving kan de politiek er dan mee voor zorgen dat die keuzes uitgevoerd worden. Kapitalisme moet onze slaaf en niet onze meester zijn.
Nochtans stelt u op het einde van uw boek: “we kunnen dat niet allemaal aan de boekhouders overlaten”.
Dat klopt. We moeten de juiste fundamenten leggen, maar als we die leggen, zullen er veel dingen gebeuren. Het is belangrijk de regels van het spel duidelijk af te spreken en aan te passen. Je moet de controlemechanismen van de machine goed afstellen, als je wil dat de machine het juiste werk levert, goed functioneert. Het kapitalisme gaat niet de ethische regels uitzetten maar we moeten ook pragmatisch te werk gaan. We hebben vandaag niet meer de luxe om te zitten wachten op het ideaal. Als we er niet in slagen samen de problemen op te lossen, wel, dan zullen we allen braden. Maar ik denk niet dat het zover komt.