Latijns-Amerika voelt Garzón-effect

Het is de Chileense jurist Roberto Garretón, voormalig VN-mensenrechtenrapporteur voor Congo, die de termen “Garzón-effect” en “Pinochet-effect” bedacht. Dat gebeurde toen Garzón in 1998 de Chileense ex-president Augusto Pinochet in Londen liet aanhouden en om zijn uitlevering verzocht voor misdaden tegen de menselijkheid tijdens diens dictatuur van 1973 tot 1990.

Pinochet, die op het moment van arrestatie herstelde van een medische ingreep, bleef meer dan vijfhonderd dagen onder arrest in de Britse hoofdstad, tot zijn eigen land hem liet terugkeren om humanitaire redenen. Hij werd in Chili vervolgd voor mensenrechtenschendingen en fraude maar tot een veroordeling kwam het nooit. Niettemin nam het aantal processen voor executies, verdwijningen en folteringen tijdens zijn dictatuur toe sinds 1998.

“Het Garzón-effect betekent dat rechters in de hele wereld hebben ingezien dat rechtspraak over misdaden tegen de menselijkheid mogelijk is, en het Pinochet-effect dat niemand die mensenrechten schendt zomaar naar het buitenland kan”, legt Garretón uit. Garzón gaf een belangrijke impuls aan wat men universele justitie noemt. Daarin is amnestie en verjaring van misdaden tegen menselijkheid niet mogelijk, en als men er in eigen land niet voor wordt vervolgd, dan kan dat wel in een ander land.

Zelf in beklaagdenbank

Vandaag zit Garzón paradoxaal genoeg zelf in de beklaagdenbank voor zijn onderzoek naar misdaden tegen de menselijkheid tijdens de Spaanse burgeroorlog (1936-1939) en de eerste jaren van de dictatuur van generaal Francisco Franco (1939-1975). Voor die misdaden werd in 1977 amnestie verleend.

Garzón wordt ervan beschuldigd bewust een onwettelijke beslissing te hebben genomen. “Wat Spanje nu doet, is een omdraaiing van het Garzón-effect”, zegt Garretón.

Er hangen Garzón nog twee andere processen boven het hoofd, onder meer voor het afluisteren van telefoongesprekken in een grote corruptiezaak rond de rechtse Partido Popular, de grootste oppositiepartij van Spanje.

Het optreden van Garzón was van een enorme betekenis voor de annulering in 2003 van de twee amnestiewetten in Argentinië, zegt jurist Carlos Slepoy, die familieleden van de slachtoffers van de laatste dictatuur in Argentinië (1976-1983) vertegenwoordigt. “Die annulering, die eerst in het Congres gebeurde, vond plaats nadat Garzón de aanhouding en uitlevering van 46 militairen en burgers had gevraagd. Velen van hen waren hoge officieren die in straffeloosheid leefden.”

Als reactie op het proces tegen Garzón heeft Slepoy bij de Argentijnse justitie een zaak aangespannen voor de executie van twee Spanjaarden tijdens de Franco-dictatuur.

Andere landen

Garzóns optreden tegen Pinochet en de Argentijnse militairen had ook gevolgen voor andere Zuid-Amerikaanse landen, zegt Garretón. De Spaanse justitie ging mensenrechtenschendingen in Guatemala onderzoeken en beschuldigde generaal Efraín Ríos Montt en andere hoge officieren, na een klacht in 1999 door de inheemse leider en Nobelprijswinnares Rigoberta Menchú.

Chili leverde de Peruaanse ex-president Alberto Fujimori (1990-2000) in 2007 uit aan zijn eigen land Peru. Hij is daar in 2009 veroordeeld tot 25 jaar cel voor de 25 moorden en 2 ontvoeringen.

Uruguay leverde in 2006 drie Uruguayaanse militairen uit aan Chili voor de ontvoering  van Eugenio Berríos, die voor de Chileense dictatuur had gewerkt en in 1995 op een strand bij Montevideo dood was aangetroffen. Dit jaar veroordeelde de Uruguayaanse justitie ex-dictator Juan María Bordaberry (1973-1976) tot dertig jaar cel voor zijn staatsgreep van 1973.

De Chileense militaire rechter Alfonso Podlech werd in 2008 in Spanje gearresteerd en aan Italië uitgeleverd, waar hij wordt voor vervolgd voor de verdwijning van de Italiaans-Chileens priester Omar Venturelli.

De Argentijnse militair Ricardo Cavallo, die tijdens de dictatuur in het grootste clandestiene detentiecentrum van het land had gewerkt, werd in 2000 in Mexico opgepakt, eerst aan Spanje uitgeleverd en vervolgens aan zijn eigen land, waar hij nu voor de rechter moet verschijnen.

Brazilië leverde de Uruguayaanse militair Manuel Cordero uit aan Argentinië voor zijn aandeel in het Condorplan, de gecoördineerde repressie door de dictaturen van Argentinië, Brazilië, Bolivia, Chili, Paraguay en Uruguay in de jaren zeventig en tachtig.  
In Parijs ten slotte komt er een proces tegen vijftien Chileense militairen die beschuldigd worden van de verdwijning van vier personen met de Frans-Chileense nationaliteit.