Is Marx vandaag nog actueel? (5)

‘Als China een belangrijk industrieland wordt, zie ik niet hoe de Europese arbeidersbevolking de strijd kan volhouden zonder te dalen tot het niveau van de concurrentie?’ Een quote uit de krant van gisteren? Niet echt. Wel een citaat uit… Het Kapitaal, verschenen in 1867, te midden van een hele reeks quotes van “werkgevers” die hun beklag doen over de competitiviteit van de Britse economie.

Of Marx actueel is? Marx werd al talloze malen doodverklaard. Merkwaardig in feite. Waarom zou iemand pakweg Kant, Popper of Aristoteles willen doodverklaren? “Marx” lijkt meer te zijn dan de naam van een negentiende eeuwse filosoof, meer dan de naam van de auteur van een immens oeuvre. Het is de naam van het spook dat steeds opnieuw het kapitalisme begeleidt. Zolang het kapitaal ‘zoals een vampier teert op de levende arbeid’, blijft de naam Marx verbonden met een verlangen naar bevrijding en met een steeds weer hernieuwde ontmaskeringspoging van de mechanismen van dat kapitaal.

“Marx” staat voor de categorische imperatief om ‘alle verhoudingen omver te werpen waarin de mens een vernederd, een geknecht, een verlaten, een verachtelijk wezen is’. In de 20^ste eeuw was Marx echter zelf geknecht. Vandaag raakt de naam “Marx” stilaan opnieuw geëmancipeerd. Dat maakt hem ook zo subversief en dat is wellicht de reden waarom hij steeds opnieuw ritueel doodverklaard moet worden. De staatsideologie van het marxisme-leninisme is niet meer. Er is geen duidelijke opdeling meer tussen orthodoxie en heterodoxie, tussen een vermolmde ideologie en kritische, emancipatorische minderheidsstromingen, die zich paradoxaal genoeg alle op de naam ‘Marx’ beroepen. Jaren na de val van de muur geraakt ook Marx stilaan van zijn ketenen bevrijd. Er is een zekere Marx-revival aan de gang onder kritische academici en linkse activisten. De grote marxistische academische conferenties trekken ettelijke honderden onderzoekers en activisten aan vanuit de hele wereld. Er is vandaag opnieuw een serieus intellectueel debat over de betekenis van woorden als “communisme” of “(eco)socialisme”.

Het huidige terrein van het marxistisch debat wordt het best beschreven door een formule die door Franse marxisten wordt gebezigd. Na de val van de orthodoxie zijn er vandaag “duizend marxismen”, zo stellen zij, bestaande uit allerlei elementen van emancipatorisch, kritisch en geëngageerd denken waaruit onbevooroordeeld gesprokkeld kan worden. En dat levert ongemeen interessante en nieuwe perspectieven op. Eén van de redenen waarom de naam “Marx” inspireert, is omwille van het enorme intellectuele engagement dat Marx tentoon spreidde. Jarenlang werkte hij in relatief armoedige omstandigheden, vaak tot drie of vier uur in de nacht, gedreven door het verlangen om de wereld te begrijpen om hem te veranderen. Daarbij las hij alles wat hij kon: van filosofie tot antieke geschiedenis, van journalistiek werk tot de nieuwste inzichten van de exacte wetenschappen. Nog steeds vinden onderzoekers vandaag nieuwe onderzoekspistes in allerlei onuitgegeven notities en schriftjes van Marx.  Er komt binnenkort een volledig nieuwe kritische uitgave van het verzameld werk, waaraan meer dan honderd academici meewerken. Wellicht de interessantste rode draad in het patchwork die de “duizend marxismen” vandaag te zien geven, is die van het ecologisch marxisme. Lang voor er van het woord ecologie sprake was, formuleerde Marx een vlijmscherpe kritiek op de landbouw van zijn tijd, gebaseerd op de recentste wetenschappelijke inzichten, en formuleerde hij de basis van een ecologische visie die vandaag volop in de belangstelling staat. Hij liet zien hoe het metabolisme tussen mens en natuur steeds meer verstoord raakte door de kapitalisering van de landbouw en het ontstaan van een stedelijk kapitalisme. Het belang van die aanzetten is groot, omdat Marx er onderstreept hoe de ecologische crisis van de industriële maatschappij en de sociale kwestie fundamenteel dezelfde wortels hebben en dat een herstel van het metabolisme dan ook een transformatie van de sociale verhoudingen veronderstelt. Dat is een enorme bron van inspiratie voor hedendaagse milieuactivisten.

Wellicht de interessantste rode draad in het patchwork die de “duizend marxismen” vandaag te zien geven, is die van het ecologisch marxisme.

Marx heeft ook lacunes: een uitgewerkte opvatting van wat democratie is, ontbreekt. Toch kan een serieuze poging om democratie te denken niet anders zijn dan ‘post-marxistisch’, d.w.z. de hele erfenis van Marx meenemend. Waar het liberalisme consensus en marktharmonie predikt, laat Marx zien dat er verandering en conflict is. Dat is een onontbeerlijk startpunt voor elk democratisch denken. Marx is dan ook wellicht minder belangrijk omdat hij een alternatieve economische theorie zou hebben ontwikkeld dan omdat hij de economie ontmaskerde als een politiek gegeven. Er is niet zomaar een “systeem” van economische wetmatigheden. Er zijn maar “wetten” in de mate het kapitaal die kan opleggen. Er gaat een machtsmoment vooraf aan elke economische realiteit. Economische wetmatigheden bestaan enkel als de warenvorm opgelegd wordt, als alles een koopwaar wordt, in de eerste plaats de arbeidskracht van mensen. En dat is precies waar het probleem schuilt: economisten doen alsof ze natuurwetten analyseren, terwijl ze gewoon onkritisch de machtstaktieken van de bezittende klasse uitleggen. ‘Je mag geen minimumloon invoeren, want de bedrijven zullen niemand meer aanwerven.’ ‘Je mag de lonen niet te hoog maken, want de bedrijven zullen delokaliseren.’ De economische ‘wetenschap’ is heel dikwijls eigenlijk een verhulde manier om uit te leggen welke tactieken de bezittende klasse zal hanteren tegenover bepaalde maatregelen of gebeurtenissen.

Dat laat ook de huidige crisis zien: de grote bedrijven zitten op een berg geld, maar gingen over tot wat marxisten een ‘investeringsstaking’ noemen. Het gebeurt in de onzichtbaarheid: niemand kan zich dan verontwaardigen over zoveel kortzichtig eigenbelang. De financiële markten zijn geen natuurlijke economische gegevenheden, maar machtstentakels waarmee de factuur van de economische, ecologische en sociale crisis doorgestuurd wordt naar de wereld van de arbeid. De naam ‘Marx’ staat voor de diepe verontwaardiging over dit feit en voor de poging het zichtbaar te maken. Dat is een fundamenteel democratische geste. Gelijk welk democratiseringsproces vandaag kan dan ook niet anders dan de naam ‘Marx’ bijzonder ernstig te nemen.

Matthias Lievens, auteur van ‘Socialisme en democratie in de 21^ste eeuw’.