Is Marx vandaag nog actueel? (7)

Ik ben geen grote Marxkenner maar onlangs nam ik op aanraden van Hans Achterhuis, het boek ‘De geschiedenis van het marxisme’ van Leszek Kolakowski  door, volgens Achterhuis het beste werk in zijn soort.  

Ik vond dat boeiend maar het leerde me meteen hoe zeer Marx, onvermijdelijk, een kind van zijn tijd was. En bijvoorbeeld voortdurend de Hegeliaanse tovenarij van een geschiedenis die voortschrijdt via het schema ‘these-antithese-synthese’ wil reproduceren, terwijl de realiteit gaarne wat grilliger evolueert.

Zo ging Marx er van uit dat de arbeiders het onder het kapitalisme almaar slechter zouden krijgen, waardoor de proletarische revolutie onvermijdelijk was. Het West-Europese kapitalisme heeft dat weerlegd, en eigenlijk was dat al bezig tijdens zijn leven. Kolakowski die nochtans veel eerbied toont voor Marx, geeft aan hoe Marx bepaalde loonevoluties in Engeland bewust uit Das Kapital hield omdat ze niet strookten met de voorspelde verellendiging van de arbeiders.

West-Europa heeft al vroeg bewezen dat het mogelijk is om binnen het kapitalisme de arbeiders een hogere levensstandaard te bezorgen – meer nog: later werd het zelfs noodzakelijk dat de arbeiders meer koopkracht hadden om al die producten die het kapitalisme bleef uitspuwen, ook te kunnen afzetten. Het is dan ook verbazend dat Marx in dat rijke Westen zo’n enorme revival meemaakte in de jaren zestig, juist op het moment dat de werknemers een nooit geziene inkomensstijging meemaakten, en we wellicht naar de meest gelijke verdeling van het inkomen sinds de landbouwrevolutie, evolueerden.

Marx legt sterk de nadruk op de vervreemding van de arbeid. In meerdere betekenissen: de mens heeft geen vat meer op zijn arbeid en wordt een aanhangsel van de machine. Bovendien vervreemdt de kapitalist zijn arbeid, in de zin dat hij de arbeider onvoldoende vergoedt voor zijn werk. In de industriefabrieken wordt arbeid, tenslotte, ook iets heel eentonig en zinledig — vervreemdend. Marx droomt van de mens die haast als een kunstenaar creatieve arbeid kan verrichten, niet meer uit noodzaak om te overleven, maar om zich te ontplooien. Dat is voor hem zelfs zowat de kern van het communistische ideaal.

Marx raakt daar een diepe snaar. Toen ik als zeventienjarige enkele keren in fabrieken aan de band ging staan, of andere banen verrichtte, had ik meteen een grote afkeer van dat soort werk. Omdat het zo eentonig is, en omdat je er zo weinig vat op hebt: de band blijft lopen, en jij moet volgen. Ik begon meteen te dromen van een wereld waarin ik meer vat zou krijgen op mijn arbeid, een meer zinvolle arbeid. Iemand die 25 jaar bij Volkswagen in Vorst werkte, zei me onlangs: ‘Ik heb veel mensen zien beginnen, en na twee weken verzuchten dat het werk oersaai was, niet vol te houden, maar die er vervolgens wel de rest van hun leven bleven werken. Omdat ze weinig keuze hadden.’

Ik denk dat Marx daar dus iets aanraakt, dat veel mensen kan aanspreken. Maar gaandeweg heb ik wel leren inzien dat een samenleving zonder arbeidsdeling geen productieve samenleving kan zijn. Wie een bepaalde arbeid lang doet, wordt er beter in. Dat is onvermijdelijk zo. Marx wilde de arbeidsdeling van de noodzakelijke arbeid zoveel mogelijk opheffen opdat de mens volle of hele en creatieve arbeid zou kunnen verrichten. Maar er is nog altijd heel veel noodzakelijke arbeid, en die zal niet meteen afnemen. Om maar iets te zeggen: de zorg voor onze grijze samenleving kan je niet mechaniseren. Die moet gebeuren door echte mensen, mensen die liefst wat vertrouwd zijn met die taak.

Ik begrijp dus Marx’ aanvechting maar zijn oplossing was nogal idealistisch.

Het sterkste punt bij Marx, vind ik, zoals vele anderen, dat Marx geen onnodig respect had voor het kapitalisme. Dat hij de contradicties, en interne spanningen van het systeem bloot legde zoals bijvoorbeeld het nu opnieuw zeer actuele spanningsveld tussen de gigantische productiecapaciteiten, en de beperkte koopkracht om al die producten ook te consumeren. Marx durfde ‘diep te grijpen’ om de economie te begrijpen, tot op de machtsverhoudingen tussen groepen mensen in samenlevingen, en dat is in wezen altijd subversief: wie de ongelijkheid in macht en inkomen blootlegt, ‘stoort’. Die manier van denken blijft evenwel zeer actueel en zal het mijns inziens altijd blijven.

Marx biedt niet echt concrete oplossingen voor de problemen van nu, zijn diepe manier van analyseren blijft wel interessant. En een aantal problemen en spanningsvelden die hij signaleerde, blijven actueel.

Hij had tevens de durf om te denken dat er misschien een heel ander economisch systeem mogelijk was en dat werkte bevrijdend voor al die onderdrukte mensen. En heeft van hem een icoon gemaakt. Maar als mensen begonnen met zijn voorstellen uit te werken, stootten ze op grote problemen. Zijn voorstel om de economie te plannen, werd in Rusland zo extreem toegepast dat het uiteindelijk vastliep. Een systeem dat niet in staat is om de individuele creativiteit van de mensen te stimuleren en te benutten, verliest enorm veel en dat was iets dat Marx onvoldoende had ingeschat.

Marx dacht overigens dat de ‘politiek’ zou verdwijnen na de socialistische revolutie – politiek zou iets technisch worden, planning —  en ook dat was een grote vergissing. Bakoenin verschilde daarover met hem al tijdens hun leven, en voorspelde al heel snel de dictatoriale dreiging die schuilde in de centrale planning van de economie. Marxisme en de reëel bestaande socialismen hadden te weinig oog voor het feit dat de mens ook een machtswezen is en dat macht corrumpeert, ook de macht om de economie te plannen.

Marx dacht dat er een totaal ander systeem moest komen, onvermijdelijk. Terwijl de geschiedenis heeft geleerd dat er vele soorten van kapitalisme mogelijk zijn. Na de tweede wereldoorlog werd een heel ander, ‘getemder’ en socialer kapitalisme op de rails gezet in het Westen (onder andere omdat de Russische beer zo dreigend leek). Ik denk dat er geen onvermijdelijke bestemmingen voor het kapitalisme zijn, maar dat de financiële crisis, de klimaatcrisis, en de grote ongelijkheid in de wereld vragen om een economisch systeem dat anders werkt dan het huidige. Stabieler, minder belastend voor het milieu, en met een betere verdeling van de welvaart. Overheden allerhande zullen het systeem in die zin moeten bijsturen. Sommige zaken, zoals een CO2-taks, zou je eigenlijk op mondiaal niveau moeten regelen maar of de mensheid daartoe in staat zal zijn, moet nog blijken. Na de dogmatische verering van het afschaffen van regels, en de gelijkstelling van rationaliteit met egoïsme en hebzucht, hebben we op zijn minst nood aan een getemder kapitalisme en een meer open blik die erkent dat de mens wel degelijk ook een empathisch wezen is.

Wijst Marx ons daarbij de weg? Ik denk niet dat er veel heil te verwachten is van (rigide) centrale planning; de markt is te belangrijk als selectiemecanisme voor innovatie — maar dat de overheid opnieuw meer zal moeten sturen – via regels en subsidies – staat voor mij als een paal boven water. En misschien zal ze ook op bepaalde vlakken directer moeten gaan tussenkomen in de economie, al was het maar omdat China ons daartoe dwingt. De Chinese staatsmultinationals veroveren de wereld, en als China de wereldleider wordt inzake windenergie en zonnepanelen, dan is dat niet door de vrije marktwerking maar omdat de staat er zwaar in investeert. Anderzijds: in China zijn de grootste bedrijven staatsbedrijven, en lijkt het erop dat de staat nog altijd de ‘commanding heights’ bezet, zoals Lenin ooit suggereerde. Maar wie zou durven beweren dat China een arbeidersparadijs is?

Het geeft aan dat de oude discussie staat versus markt, verfijnd moet worden. Er zijn vele soorten van overheidsinterventies, en vele soorten van markten. De twintigste eeuw is, wat dat betreft, een gigantisch experiment geweest, dat ons heeft geleerd om veel genuanceerder te denken. De rol van sociale bewegingen, vakbonden, mutualiteiten, het middenveld in zeer brede zin, is ook al iets waarover we vooral in de 20^ste eeuw veel hebben bijgeleerd, en waar Marx nog geen zicht op had, of kon hebben. Kortom, het “diepe grijpen” het onvervaarde analyseren zonder de macht te ontzien, lijkt me Marx’ meest waardevolle bijdrage, maar  als het erom gaat concrete antwoorden te geven op de problemen van nu, kan ook Marx ons niet veel helpen.

John Vandaele, journalist MO* en auteur.