[opinie] De financiële crisis: een beschamende vertoning, en een historische kans

Het einde is zelfs nog niet in zicht. Deskundigen die het proces van nabij volgen zijn het erover eens: de huidige financiële crisis is de grootste ooit. We hebben er eerder nog gehad: de financiële crisis van ’87 die begon met een zwarte maandag op 19 oktober, en die van ’97 waarbij de Aziatische markten implodeerden.
En daar tussenin de Mexicaanse Tequilacrisis van 1994, en in december 2001 de implosie van de Argentijnse economie. ‘Crisissen zijn inherent aan het kapitalistisch systeem. Ze behoren tot het hart ervan,’ stelt Barry Gills, professor Global Politics aan de Newcastle University in Groot-Brittannië.
Wat we vandaag meemaken, aldus Gills, is een crisis van het globale kapitalisme, maar een crisis die zich voltrekt precies omwille van dat globale kapitalisme: de extreem hoge volatiliteit en de extreem hoge risico’s die er genomen zijn hebben de crisis veroorzaakt, aangewakkerd door de logica van deregulering die men zo had nagestreefd. Natuurlijk zag men het aankomen. Maar het was verboden om in te grijpen, de markt zou zichzelf wel reguleren.

Blind marktfundamentalisme

Blind marktfundamentalisme heeft tot deze crisis geleid. Bovendien is die extreme deregulering door regeringen bekrachtigd en bij wetgeving verankerd, ook in Europa. Men is wetens en willens op deze crisis afgestevend. Gezien de omvang en de impact van wat we nu meemaken, is dit niet meer een  zoveelste crisis in het systeem, maar een crisis van het systeem zelf volgens Gills. 
Hoewel het epicentrum in het Noorden ligt, en na het wegsmelten van de aandelen ook de reële economie hier klappen krijgt, toch dreigt ook nu weer het Zuiden slachtoffer te worden van het roekeloze gedrag van het Noorden. Al zijn sommige landen in ontwikkeling vandaag misschien wat minder kwetsbaar dan pakweg een decennium geleden, het terugtrekken van buitenlandse investeringen zal ook daar de groei afremmen.
Nu al voelen Brazilië, Argentinië of Indonesië de impact van de vertragende economie want onze markten zijn intussen intens verweven geraakt. Als de wereldeconomie vertraagt, zal ze ook in het Zuiden vertragen en zal ook daar de werkloosheid stijgen en de economie vertragen in de sweatshops, de assemblagebedrijven of de taxvrije exportzones.
Zuid-Afrika heeft een werkloosheidsgraad van 40 procent, wat wanneer dit nog stijgt? Voor China, dat verslaafd is geworden aan een economische groei van 9 procent, voorspelt men het komende jaar een terugval tot 3 procent. Hoe gaat de bevolking daarop reageren?

Opstoot voedselprijzen

Maar er is meer. Toen de huizenmarkten in de VS instortten, gingen de speculanten op zoek naar nieuwe veelbelovende producten en stortten zich op de graanmarkten. Die speculatiegolf zorgde - samen met mislukte oogsten, de vraag naar energiegewassen en de stijgende vraag naar granen en vlees- voor een plotse opstoot in de voedselprijzen.
Tal van landen in het Zuiden hebben in de jaren tachtig, onder impuls van het IMF en geheel volgens de voorschriften van de Washington Consensus, de landbouwproductie voor hun eigen markten afgebouwd omdat hen verteld werd dat het goedkoper was dat voedsel op de wereldmarkt te kopen. Vorig jaar werden ze van de ene dag op de andere geconfronteerd met onbetaalbare rekeningen voor voedselimport, met voedselrellen en in het zog daarvan met politieke instabiliteit.
De groep mensen die honger lijdt is inmiddels uitgebreid van een beschamende 850 miljoen naar een miljard. Wie gelooft nog dat de wereld de millenniumdoelen ernstig neemt? Niet alleen zullen die doelen nooit gehaald worden in dit huidige economische systeem. Erger is dat ook niemand ervan wakker ligt dat armoede en honger toenemen en dat er miljoenen bijkomen die geen dak boven hun hoofd hebben, geen sanitair, geen toegang tot gezondheidszorg of onderwijs. Het besef van de dringendheid om iets te doen aan de onmenselijke armoede in de wereld -of is het politieke wil- ontbreekt nagenoeg volledig en dat is beschamend wanneer je vandaag de miljarden tevoorschijn ziet komen om de banken te redden.
Op een vergadering van de Europese Raad stond de steun aan Afrika op de agenda. Maar de vergadering raakte zelfs niet aan dat agendapunt omdat de financiële crisis alle aandacht opeiste. In de VS verloren twee miljoen mensen hun huis door de crisis, en als er niet wordt ingegrepen, komen daar nog eens twee miljoen bij. Het klinkt bitter, maar misschien helpt het om even te bedenken wat de impact van de Structurele Aanpassingsprogramma’s of van eerdere financiële crisissen was in het Zuiden. 
Door de bergen geld die nu her en der zijn vrijgemaakt om die bankwereld te redden, is er bovendien een schaarste ontstaan aan geld om te investeren in projecten in het Zuiden. En dat op een ogenblik dat het Zuiden ons nodig heeft om ook de strijd tegen de globale opwarming aan te gaan, ook al een crisis waarvoor het Noorden een historische verantwoordelijkheid draagt.   
Het probleem is niet dat er geen geld is. Twaalf biljoen US dollar zit opgeborgen in belastingparadijzen, gevrijwaard van de orkanen die over kwetsbare burgers razen. Ook geld van Fortis zit naar verluidt in belastingparadijzen. ‘Sinds de feodaliteit is de ongelijkheid nooit zo groot geweest’, merkt Susan George, voorzitster van TNI en van het Franse Attac, op.

Trickel down effect 

Het trickel down effect, waarmee men vele armen de hoop gaf te kunnen profiteren van de kruimels die van de tafels van de rijken zouden vallen, heeft in de meeste gevallen niet gewerkt. De concentratie van de rijkdom in de wereld van vandaag is maar kunnen gebeuren dankzij een gigantische uitbuiting van de arbeid en een gigantische uitbuiting van het milieu. Om de spelers van dit riskante spel te redden, is de overheid over de brug gekomen met geld dat, op de keper beschouwd, ook ons geld is want wij zullen delen in de staatsschuld die nu werd opgebouwd. De ingreep was wellicht terecht, want niemand heeft op dit ogenblik baat bij een gehele instorting van het systeem.
Maar we mogen dan wel vragen waaraan al dat vrijgemaakte geld besteed zal worden. Gaat men proberen om zo snel mogelijk weer door te gaan met business as usual, om weer af te stevenen op de volgende crisis? Of gaat men de handen in elkaar slaan om de economie echt op een andere leest te schoeien? Zowel de impact van deze economische crisis als de ernst van de ecologische crisis vragen een gezamenlijke aanpak. In de aanloop naar het topoverleg van de G20 op 15 november, drong de Braziliaanse president Lula aan op een “pakt over een nieuwe internationale financiële architectuur”.
Het beheer van het internationale financiële systeem moet volgens hem “meer open en inclusief worden.” We zijn vandaag op een punt gekomen in de geschiedenis dat we samenwerking nodig hebben om te overleven, geen logica van snelle winsten, permanente groei en grenzeloze concurrentie. Volgens Barry Gills is het hoog tijd om dit kapitalistische risicovolle systeem te vervangen door een robuust systeem dat in de toekomst crisissen voorkomt en gebouwd is op transparantie en solidariteit in plaats van op concurrentie.
Zo’n robuust systeem zou de schulden aan het Zuiden kunnen kwijtschelden zoals nu aan de banken; het zou kunnen investeren in projecten die de globale opwarming een halt toeroepen, in een groene economie, in hernieuwbare energie. In waardig werk, een huis, onderwijs en gezondheidszorg voor iedereen. Men voorspelt dat de crisis nog minstens vijf jaar zal aanhouden. Laat ons die tijd benutten voor een nieuwe droom. Make change happen!
Met dank aan het TNI panel met Susan George, Howard Wachtel, Barry Gills en Myriam Vander Stichele.