Roma in knelpuntsituaties

‘Op een dag staken skinheads het huis van één van mijn vrienden in brand terwijl hij sliep. Het huis ontplofte. Een paar weken later ben ik naar België vertrokken’, vertelt Radovan Jantsko, een Slowaakse Rom die in een Gents kraakpand woont. Hij is hier nu een jaar en toont zijn blauwe kaart waarop ‘zelfstandige’ staat vermeld, goed voor een definitieve verblijfstitel.

Na de val van het communisme tierde discriminatie tegen Roma weer welig en openlijk. In de loop van de jaren negentig steeg het aantal Roma-asielzoekers in België dan ook even snel als het etnisch geweld en de discriminatie in hun landen van herkomst. Toen hun landen in 2004 en 2007 lid werden van de Europese Unie verbleven hier al ongeveer 3000 Slowaken en zo een 10.000 Roemenen, waaronder vele Roma. Zij werden plots EU-burger, maar dat betekende nog lang niet dat zij automatisch ook recht op arbeid hadden in ons land.

De meeste oude lidstaten vreesden immers een nieuwe migratiegolf die een ‘ernstige verstoring van hun arbeidsmarkt’ zou veroorzaken. Daarom sloten zij hun arbeidsmarkten gedurende een overgangsperiode geheel of gedeeltelijk af voor nieuwe EU-burgers. Tussen 2004 en 2006 bood in België enkel het zelfstandigenstatuut een uitweg. De Roma die hier al jaren verbleven, zagen hun kans schoon om met een zelfstandigenstatuut als EU-burger hun verblijf te regulariseren. Zonder het te beseffen kwamen ze daarmee terecht in een bureaucratisch web dat tot schrijnende toestanden leidt.

Oncontroleerbare zelfstandigen

Door een gebrek aan financiële middelen en de vereiste bekwaamheidsattesten maken arme Oost-Europeanen, waaronder nogal wat Roma die in Oost-Europa ook in het onderwijs worden gediscrimineerd, geen schijn van kans om het als zelfstandige te redden in ons land. Toon Machiels, woonwagenwerker van het eerste uur: ‘Zij trappen in een val. Het Europese beleid schept de verkeerde verwachting dat men vanaf nu met een zelfstandigenstatuut plots legaal kan verblijven en werken in West-Europa.
In realiteit is het erg moeilijk om werk te vinden doordat de toegang tot de arbeidsmarkt zo beperkt is.’ De Slowaakse Petra Ruppek, een Gentse Romni, getuigt: ‘Wij verblijven al 6 jaar in België. Mijn man Michael en ik hebben als zelfstandig krantenverdeler gewerkt. We verdienden hooguit 400 euro per maand. Bovendien moesten wij als zelfstandigen sociale bijdragen betalen. Elke maand hielden wij 100 euro over om iets te huren. We hebben onze zaak uiteindelijk moeten opdoeken. Maar wij willen werken!’
Dat laatste lijkt Geert Versnick(VLD), OCMW-voorzitter in Gent, niet te geloven. Hij meent dat de migratie van Roma uit Oost-Europa georganiseerd is en dat zij hier zijn om de verkeerde redenen: ‘Verhalen doen daar de ronde dat het vanaf nu veel makkelijker is om in het Westen aan een legaal statuut te komen, zolang je je maar aandient als arbeidsmigrant. In werkelijkheid hebben velen helemaal niet de bedoeling zich echt als zelfstandige te vestigen.’ Ook het nieuwe wetsontwerp van minister van Binnenlandse Zaken Dewael, dat onlangs voor paniek zorgde,  moet in dat kader begrepen worden.
Geert De Boeck, kabinetsmedewerker van minister van Binnenlandse Zaken Dewael: ‘Mensen met een definitieve verblijfstitel kunnen niet worden uitgewezen. Wel nieuw is dat het toekennen van een definitieve verblijfstitel aan strengere voorwaarden wordt onderworpen. De bestaande evaluatieperiode van vijf maanden, waarna de Dienst Vreemdelingenzaken beslist over de toekenning van een definitieve verblijfstitel, wordt verlengd tot drie jaar. Tijdens die periode zal regelmatig worden gecontroleerd of arbeidsmigranten nog wel de activiteit uitoefenen die de basis vormt van hun voorlopige verblijfstitel. Die moet kunnen worden ingehouden als dat niet zo is.’
Hij benadrukt dat uitwijzing enkel kan wanneer het duidelijk is dat iemand hier niet is als arbeidsmigrant, maar enkel om sociale bijstand te trekken. Het zal niet makkelijk zijn om die afweging te maken. In Gent kunnen Roma intussen al geen beroep meer doen op het OCMW als ze noodgedwongen stoppen met werken, omdat zij worden beschouwd als volwaardige zelfstandigen met een ‘oncontroleerbaar inkomen’.
Volgens Dirk Holemans, OCMW-raadslid in Gent (Groen!), zou ‘het OCMW wel bijvoorbeeld de huurwaarborg kunnen voorschieten. Maar de VLD haalt op elke OCMW-raad hetzelfde argument boven om dat niet te doen: het aanzuigeffect.’ Nochtans wordt dat aanzuigeffect overschat, zegt Peter Vermeersch, postdoctoraal onderzoeker aan het Instituut voor Internationaal en Europees Beleid (KUL): ‘Bij elke nieuwe opening van de grenzen worden doemscenario’s bovengehaald, maar veel van de Roma die wilden migreren, hebben dat al meteen gedaan na de val van het communisme. Dat er een nieuwe migratiegolf op gang komt, is onwaarschijnlijk.’

Knelpuntberoepen of knelpuntsituaties?

Sinds 1 mei 2006 is er een nieuwe uitweg voor wie in ons land aan de slag wil: de knelpuntberoepen. Wilde een werkgever een onderdaan van de nieuwe lidstaten aanwerven, dan moest hij onderzoeken of er geen andere kandidaat was uit de oude lidstaten. Dat hoeft nu niet meer. Deze regeling zou heel wat Roma aan werk kunnen helpen, maar ook hier loert het bureaucratische monster om de hoek.
Petra vertelt dat haar man vijf jaar vrachtwagenbestuurder was in Slowakije. In Vlaanderen is dat een knelpuntberoep. Maar Petra en haar man zijn hier niet binnengekomen als werknemers en dat schept problemen. Fons Leroy, administrateur-generaal van de Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling en Beroepsopleiding: ‘De normale procedure is dat die mensen nog in het land van herkomst zijn en een Belgische werkgever hen van daaruit naar hier haalt. Het is dan die werkgever die voor hen een arbeidskaart B aanvraagt. Met die kaart kunnen zij enkel voor die werkgever werken.
Mensen als Petra’s man kunnen juridisch niet ingeschreven worden als werkzoekende bij de VDAB. Ze kunnen zelfs geen opleidingen genieten of sollicitatietraining krijgen, hoezeer ik dat ook betreur.’

Zwartwerk aangemoedigd

De beperkte toegang tot onze arbeidsmarkt is bedoeld om misbruiken te bestrijden, maar werkt tegelijkertijd zwartwerk in de hand, meent Groen!-europarlementslid Bart Staes. ‘Het Europees Parlement roept op om de overgangsmaatregelen gewoon af te schaffen.’ Zelfs het verslag van de Europese Commissie over de efficiëntie van de overgangsmaatregelen vermeldt dat de beperkingen tot meer zwartwerk kunnen leiden.
Tibor Moco, voorzitter van het Onafhankelijk Roma Initiatief, beaamt dit: ‘In plaats van illegaal te werken, zouden al die mensen legaal kunnen werken. Dat is zelfs voordelig voor de staatskas. Nu ontwikkelt men een kortzichtig beleid dat gericht is op de mensen die nog van ginder naar hier moeten komen, terwijl hier al lang genoeg werkwilligen zijn en er geen massa’s nieuwelingen zullen bijkomen. Dit beleid stort niet alleen mensen in de miserie, er gaat ook een enorm economisch potentieel door verloren.’

Volgens Kris Boers, kabinetsmedewerker van minister van Werk Vanvelthoven, wordt de arbeidsmarkt ten vroegste op 1 januari 2008 volledig geopend, maar hij wijst op de onzekerheid: ‘Als er geen vooruitgang wordt geboekt in de bestrijding van misbruiken, dan is het niet onmogelijk dat de inwoners van alle nieuwe lidstaten nog tot 1 mei 2009 moeten wachten.’ Daarmee dreigt de minister de kar voor het paard te spannen, aangezien veel misbruik juist het gevolg is van het ontbreken van de volledige rechten voor alle EU-burgers.