Stad op de grens van een zenuwinzinking

‘I am Queen Towers’, zegt de jonge vrouw in de Ecuadoraanse hoofdstad Quito, in een poging haar Engels te tonen. Reina Torres wil onder geen beding terug naar haar geboortestad in het noordoosten, Lago Agrio. ‘Er is geen drinkwater, geen goede elektriciteitsvoorziening en de riolering laat te wensen over. De hitte en vochtigheid veroorzaken er malaria en dengue. Huisvesting, transport en voeding zijn er duurder dan in andere streken van Ecuador. De milieuvervuiling is immens door de oliewinning. En dan zijn er nog de ontvoeringen en de onveiligheid…’ Zij huivert. Mijn bestemming wenkt.
Quito loopt een lange zandweg vol kuilen en wegverzakkingen naar Lago Agrio, de stad die officieel Nueva Loja heet. Deze weg, die bij elke verkiezingscampagne een klein stukje verder geasfalteerd wordt, volgt gedwee de pijpleiding die verschillende oliepompen in de Amazone onderling verbindt, die de Andes doorkruist en eindigt aan de kust van de Stille Oceaan.
Lagio Agrio is een jongemannenstad, de place-to-be voor avonturiers en economische migranten, de toegangspoort tot buurland Colombia dat 20 kilometer verder wacht. Kleine kamers worden bewoond door hele gezinnen, en met wat plastic stoelen en een overmaatse muziekinstallatie wordt datzelfde kamertje omgevormd tot kantoortje of een saloon. In Lago Agrio lijkt de Far West alive and kickin’. Mensen zijn hier hard en wantrouwig.
Weinigen voelen zich verantwoordelijk, want de stad is van niemand en niemand is van deze stad. Arbeiders van de olie-industrie vluchten om de twee werkweken weg naar hun vredigere woonplaats elders in het land. Alleen de lokale radio spreekt over die verwarrende werkelijkheid op een manier die er zin aan geeft. ‘Sucumbios, aarde waar indigena’s, zwarten, vluchtelingen, mestiezen en migranten een zelfde droom delen. Laten we van onze provincie een grote plaats maken voor iedereen. Laten we solidair zijn met onze migrantenbroers. 105.3 Radio Sucumbios.’

De verzuring van het oerwoud

De doordringende oliegeur die over de Amazoneprovincie Sucumbios hangt, vermengt zich in haar hoofdstad Lago Agrio met zoete aroma’s van tropisch fruit, met zware geuren van hele runderen en varkens die ophangen om gesneden te worden, van gebraden kippen en smeerolie, van zweet, alcohol en zwarte uitlaatgassen van bussen en olietankers. Die rijden de hele dag door met hun koplampen aan omwille van het stof op de straten. De stad klinkt zoals ze riekt, met luid vloekende mannen die een gillend varken slachten, wild claxonnerende taxi’s die vierentwintig uur per dag op jacht zijn naar dollars, hevige buschauffeurs in bussen zonder servostuur, tierende straatverkopers op te zwaar geladen driewielers, mannen die fluiten op elk vrouwelijk wezen dat in hun zicht komt en daartussendoor salsa, rock, merengue, cumbia en vallenato.
Bij zonsopgang lijkt Lago Agrio nochthans vredig, als de lucht nog niet te vochtig is en je aan de verre horizonten twee witte vulkaantoppen kan zien, machtig uittorenend boven de Andes en de Amazone. In de verte stroomt de rivier de Aguarico. In het regenseizoen trekken vooral de strooien bars op de oevers volk. Mannen laten er zich verleiden door dansende vrouwen en ze drinken Pilsener uit éénliterflessen om hun schrik voor de duivel te verzuipen, want die dook al meerdere malen vermomd als naakte vrouw op uit de rivier, waarna hij het manvolk verkrachtte.
Maar als het water lager staat, verandert de oever van de Aguarico in een paradijs op aarde: voltallige families maken kleine vuurtjes om empanadas te bakken en vis in bananenbladeren, vlees en maniok. Er wordt geravot en gevoetbald en de Quichua indiaan José neemt iedereen die betaalt mee in zijn professioneel uitgeholde boomstam. Auto’s en bussen worden in de rivier gereden en samen met de kleren schoongeschrobd. Het publiek wasverbod lapt iedereen aan zijn laars.
Een kleine veertig jaar geleden baanden Ecuadoraanse kolonisten zich een weg door het dichte regenwoud. De Amazone was hier voordien enkel bewoond door indianenstammen als de Cofanes, Sionas, Secoyas, Shuar en Quichuas. Vanuit andere provincies en vooral vanuit de zuidelijke stad Loja -die af te rekenen had met een verschroeiende droogte- migreerden mensen naar de uitgestrekte gronden van Oost-Ecuador en stichtten er op eigen kracht de stad Nueva Loja.
De inheemse volkeren kregen niet alleen bezoek van missionarissen, handelaars, boeren en goudzoekers, ook Texaco plantte in die tijd haar boren in de olierijke grond. Al gauw kreeg Nueva Loja als bijnaam Lago Agrio, verwijzend naar de zure en sombere werkdagen die de ingevoerde werkkrachten doorgebracht hadden aan de Source-Lake oliebron in Texas, Sour-Lake in gebrekkig Engels. Zuur is de Ecuadoraanse grond nu Texaco die heeft ontmaagd. Zuur is de sfeer nu ook andere oliemaatschappijen de Amazone en beschermde indianenreservaten indelen in blokken om oliebronnen te ontdekken en leeg te zuigen.

De achterdocht is tastbaar

‘Ik weet met wie je omgaat, wat je doet, de kleine routines van je dagen. Ik weet waar je heen gaat, via welke weg en waarom en ik ken al de mensen die jij kent’, fluistert de stad je in de oren. In Lago Agrio hebben de muren oren en ogen. De telefoonlijnen in de luchthaven en in openbare gebouwen worden afgetapt door de inteligencia. Die term dekt zowel een soort burgerpolitie als de militairen in burger die achter elke hoek staan toe te kijken.
Normaliter zullen de Stillen nooit toegeven dat ze jou in de gaten hebben gehouden, uitgecheckt tot op het bot. Ze werken als zanger, als PR-man van het leger, als handelaar of, zoals Manuel, als tv-journalist bij de lokale zender. Hij rijdt rond in een auto met geblindeerde ramen. Als journalist hoopt hij overal binnen te geraken en mensen uit te vragen, vriendschappelijk of professioneel. Geen wonder toch dat het wantrouwen hier zo groot is. De angst doordesemt de dagen.
Daisy en haar man José hebben hun huisje langs de toegangsweg naar Lago Agrio verkocht. Toen ze met veel schrik een paar gewapende overvallen overleefden, besloten ze naar het centrum te verhuizen, boven hun doe-het-zelf zaak die ze meteen uitbreidden met het geld van hun verkochte huis. Het duurde niet lang of Daisy, José, hun dochter en pas geboren baby werden per brief en telefoon met de dood bedreigd. Een goed draaiende zaak is een gemakkelijke prooi voor aasgieren, zeker als die in de rosse buurt staat, waar prostituees, pooiers, huurmoordenaars en drugsmokkelaars elke avond de onderwereld in kruipen. Daisy en haar gezin vluchtten naar Quito.
Iedereen kent hier de maffiabazen en handlangers, spionnen, corrupte politici, ontspoorde politiemannen en militairen, hoerenlopers en pooiers, machtsmisbruikers en verklikkers, wapen- en drugsmokkelaars. Maar er zijn ook de dieven die voldoen aan de grofste clichés, met gezichten vol littekens van messteken en vervormingen door de drugs. Zij weten net als de inteligencia precies wanneer je niet thuis bent, wat je aankoopt en waar je het verbergt.
‘Mijn eigen buren stelen mijn kleren van de draad’, roept Doña Gloria verbaasd uit. ‘Vorige maand stalen ze de hondjes van mijn buurvrouw door de tralies van haar poort.’ De week daarvoor hadden ze bij haar buurjongen de televisie en andere losse spulletjes gestolen, op klaarlichte dag. Gerechtigheid lijkt niet in het woordenboek van deze stad te staan. Maar als een dief betrapt wordt, dan krijgt hij wel de volle lading van iedereen die in de buurt is.
‘Wachten op de politie zou immers niets uithalen, die laat de dief gewoon weer vrij, als zij er al niet mee heult’, rechtvaardigt Gonzalo het tumult en het handgemeen waarop ik stoot. ‘De buren van de wijk “9 oktober” hebben een dief gegrepen. Iedereen trachtte hem te vangen en ook de taxi’s hielpen om de dief mee in te sluiten’, verklaart een groepje opgewonden kinderen. Gonzalo brengt educatieve kinderprogramma’s op de populaire radio Radio Sucumbios, maar dan onherkenbaar als Cokito de clown. ‘Ja! Schoppen! Geef hem ervan langs!’ De dief brengt het er nog goedkoop van af. Vier maanden geleden werd een man met olie overgoten toen hij de tweede keer betrapt werd in hetzelfde huis.
Niet alleen dieven worden betrapt. Ook vrouwen en mannen met hun minnaars lopen het risico gezien én gestraft te worden. Als er ‘s nachts onder het raam geschoten wordt, is de kans even groot dat het om een echtelijke ruzie gaat dan om een afrekening in een of ander milieu. Dat ondervond in 2004 de directeur van het Fondo Ecuatoriano Popularum Progressio, een bank en coöperatie voor boeren en indianen. Hij stond bekend als een vrouwengek en had veel mannen tegen zich in het harnas gejaagd door hun vrouw te versieren of seksueel te intimideren.
De directeur werd ontvoerd en zijn bankrekeningen werden leeggeroofd. Zijn lichaam werd met schotwonden en een hand minder teruggevonden langs de weg buiten de stad. Jaloezie blijft hier, net als de geuren en het lawaai, ter plaatse rondkolken in de hete, drukkende lucht. ‘Het geweld is het andere gezicht van de zwakzinnige repressie. Laten we werken aan een vredige toekomst. In het noorden, zuiden, oosten en westen, vanuit de regio van de Amazone. 105.3 stereo Sucumbios.’

North of the border

De lokale volkszender Radio Sucumbios bestaat dertien jaar en zendt vanuit Lago Agrio naar de vier windrichtingen uit. In het noorden ligt Colombia. ‘De nabijheid van Colombia zorgt ervoor dat de militarisering ook hier geen grenzen kent’, zegt Noemi Torres. Zij is meer dan tien jaar directrice van Radio Sucumbios. ‘Gewapende militairen zie je in elke straat. Het Noord-Amerikaanse Plan Colombia [bedoeld om cocaplantages en guerillagroepen te bestrijden, eb] zorgt ook aan deze kant van de grens voor veel onveiligheid.
De wet op de Nationale Veiligheid heeft prioriteit op alles. Daardoor nemen de politie en het leger de touwtjes in handen bij om het even welke publieke bijeenkomst of conflict. Het lijkt wel of zij regeren.’ Zo beschrijft Noemi Torres haar stad, waar ze naar eigen zeggen niet van houdt. Het voorbije decennium is Lago Agrio sterk gemilitariseerd. Sinds de Verenigde Staten hun inmenging in Colombia hebben opgevoerd met hun zogenaamde ontwikkelings- en vredesplan, stijgt zowel het geweld als de onveiligheid in Colombia.
De cocaplantages worden door vliegtuigjes met pesticiden en chemische stoffen vernietigd. Guerrillabewegingen worden achtervolgd en uitgemoord. De provincie Sucumbios wordt meegesleurd in het Colombiaanse conflict, en dat niet alleen door de overwaaiende chemicaliën van de Noord-Amerikaanse vliegtuigen. Ook de guerrilla zou opereren vanuit Lago Agrio, met onder andere de smokkel van witte brandstof die nodig is om cocaïne te vervaardigen. Volgens velen is Lago Agrio de schuilplaats en voorraadplaats voor de Fuerzas Armadas Revolucionarias de Colombia (FARC) en andere gewapende bewegingen. De geruchten voeden de angst en de ontvoeringen bevestigen die.
Ecuador probeert zich van de Colombiaanse oorlog te distantiëren, maar wil ook niet onderdoen in de regionale machopolitiek. Op de luchthaven van Lago Agrio worden frequent shows met gevechtsvliegtuigen opgezet. Men stelt het dan voor alsof dat routine-oefeningen zijn voor piloten in opleiding, maar een kind ziet dat de shows bedoeld zijn om de Colombiaanse guerrilleros en paramilitairen te laten zien wat Ecuador voor hen in petto heeft.
Intussen stijgt het aantal Colombiaanse vluchtelingen en migranten in Lago Agrio recht evenredig met de intolerantie tegenover deze inwijkelingen. Colombianen worden geassocieerd met wapens, met ontvoeringen, met moord. Gedurende de eerste jaren van het Plan Colombia werd Lago Agrio overrompeld door huurmoordenaars en maffiabazen. Het culturele leven verschrompelde meteen, mensen durfden na 18 uur niet meer de straat op. Bijna dagelijks vielen er doden. Die toestand van dodelijke anarchie is wat geluwd, maar de herinnering eraan is diep in de geheugens van Lagoagrieños en andere Ecuadoranen gegrift.

Eenheid in de radicale ontheemding

Dertig jaar geleden was Lago Agrio een stad waar niemand ooit geboren werd. Een mengelmoes van mensen kwam hier onvoorzien bij elkaar. Iedereen was op zoek: naar grond, naar werk, naar Colombia of naar Eldorado. De nieuwe generatie Lagoagrieños blijft voor haar identiteit verwijzen naar de roots van de familie: iemand is altijd serrano of costeño, van in de bergen of van aan de kust, de grote tweedeling in de nationaliteitsbeleving van de Ecuadoranen.
Priester Raul Usca beschrijft Lago Agrio als een stad waar heel Ecuador en de wereld samenkomen. ‘De inwoners van Lago Agrio vormen in hun radicale ontheemding een eenheid, de eenheid van een nieuw land met indiaanse wortels, vermengd met zwarte, Europese en Amerikaanse invloeden. De culturele en etnische diversiteit is hier al bijna even groot als de ecologische megadiversiteit rondom.’
Raul Usca is een vertegenwoordiger van de sociale kerk in Lago Agrio. Wijken organiseren zich door middel van wekelijkse praatgroepen en acties binnen hun kerkgemeenschap. Waar de corrupte politiek faalt, daar is de kerk het sterkst. Samen met de volksradio Radio Sucumbios zet die kerk de mensen aan tot reflectie en inzet, soms zelfs tot een algemene staking. Zo werd in augustus 2004 heel Lago Agrio gedurende tien lange dagen platgelegd.
Bij vorige stakingen uitte de bevolking haar ongenoegen over een nieuwe oliepijpleiding die door de provincie werd aangelegd, maar waar geen compensaties tegenover stonden. Deze keer klaagden de inwoners van Lago Agrio hun hele sociaal-economisch benadeelde situatie aan. Alle toegangswegen naar de stad werden met wegversperringen geblokkeerd. Zwarte dampen rezen op van de brandende autobanden op de centrale wegen in de stad. Niets of niemand kwam Lago Agrio nog in of uit. De massa boze mannen en vrouwen gooiden onophoudelijk stenen naar de barricades van politie en leger, die antwoordden met tientallen traangasgranaten.
Toen de bevolking de oliekraan dreigde dicht te draaien en zo meer dan de helft van het inkomen van Ecuador in gevaar te brengen, duurde het niet lang of een delegatie van parlementariërs en ministers daagde op voor onderhandelingen in Lago Agrio. De gesprekken werden gemodereerd door monseigneur Gonzalo Lopez Marañon, bisschop van Sucumbios, die meer dan vijf jaar geleden ook al de onderhandelingen met het vervuilende Texaco had geleid.
Radio Sucumbios berichtte 24 uur op 24 over de evoluties van de staking: wie gearresteerd werd en wie weer vrijgelaten, waar de wegversperringen van de politie opgesteld stonden, over welke punten de onderhandelingen gingen en wat de bekomen resultaten waren. Uiteindelijk leidde een marathonsessie van 48 uur tot een doorbraak en vierde een stoet van honderden mensen en toeterende taxi’s de overwinning met een optocht doorheen alle straten van de stad.
Lago Agrio zou twee ambulances krijgen, tientallen ziekenhuisbedden, er zouden drie scholen, sportvelden en een tv-zender bijkomen. Vanuit Quito zou opgeleid ziekenhuis- en schoolpersoneel aangenomen worden, de straten zouden verder geasfalteerd worden, met veilige wegmarkeringen en ook de boeren zouden een tegemoetkoming krijgen in de vorm van voordeligere koffiesubsidies. Er waren geen doden gevallen en slechts enkele ruiten sneuvelden, dat was een hele opluchting.
Al is vandaag nog niet de helft van de beloften ook werkelijk gerealiseerd. De mensen hadden samen gestreden en waren op dezelfde lijn blijven staan. Daardoor hadden ze hun eigen hoop, verantwoordelijkheidszin en besef van gemeenschap gevoed. In het morele vacuüm van deze stad was een vluchtig medium als radio er in geslaagd verbondenheid even tastbaar aanwezig te brengen. ‘Een radio die je toestaat om te zien en te voelen via geluiden. 105.3 Stereo Sucumbios, je zesde zintuig.’