"Te onschuldig om te berechten, te verdacht om te vliegen"

Mensen komen er vaak pas achter dat ze op een zwarte lijst staan omdat hun bankrekening geblokkeerd blijkt of omdat ze geen vliegtuig meer in mogen. Het aantal van dergelijke verdachten is sterk toegenomen sinds de aanslagen van 11 september 2001, zeggen de American Civil Liberties Union (ACLU) en het Europees Centrum voor Grondwettelijke en Mensenrechten (ECCHR). Het ECCHR organiseerde vorige week in Brussel een conferentie over het onderwerp.
“Je weet niet dat je op een zwarte lijst komt en je kan je niet verdedigen voordat het gebeurt: dat zijn twee van de grote problemen”, zegt de Belgische advocaat Jan Fermon. “En als je eenmaal op de lijst staat, is het bijna onmogelijk je naam te doen schrappen.” Alle lidstaten moeten het daar immers mee eens zijn.

Sison

Fermon verdedigde onder meer de Filipijnse asielzoeker Jose Maria Sison die in 2002 op de Europese, de Amerikaanse en de Nederlandse verdachtenlijsten kwam te staan. Sison, de stichter van de Communistische Partij van de Filipijnen en raadgever van de verzetsbeweging NDFP, verblijft sinds 1987 in Nederland. Nadat Sison op de zwarte lijst was beland, bevroor Nederland zijn bankrekening en nam het hem zijn sociale uitkeringen af. Eind september van dit jaar oordeelde het Europees Gerechtshof dat Sison niet op de Europese verdachtenlijst thuishoort omdat geen enkele lidstaat ooit een onderzoek heeft ingesteld rond zijn vermeende terroristische activiteiten. De Europese Unie kan nog beroep aantekenen tegen die uitspraak.
Vertegenwoordigers van de Europese Unie voeren aan dat mensen niet zomaar op de lijst komen. “Alle lidstaten moeten ermee instemmen”, zegt Gilles de Kerchove, de Europese Antiterrorismecoördinator. Bovendien is het alleen een “administratieve procedure” en dus geen straf.

Straf

Die argumentatie klopt niet, vindt Mark Muller van de Britse mensenrechtenorganisatie Bar Human Rights Committee. Veel lidstaten stemmen volgens hem klakkeloos in met de namen die andere landen aandragen, om geen tegenwind te krijgen voor de eigen voorstellen. En de gevolgen van de aanwezigheid op een verdachtenlijst komen volgens Muller wel degelijk neer op een straf. Verdachten worden afhankelijk van het geld van vrienden of verwanten en hebben bijvoorbeeld ook vaak geen ziekteverzekering meer. Vaak zorgt de maatregel ook voor spanningen met hun omgeving.
“Een dergelijke uitsluiting uit het sociale en economische leven gaat in tegen de grondrechten die mensen in de EU genieten”, vindt Fermon. Ook het recht op verdediging van de verdachten wordt volgens hem geschonden. Ze hebben vaak geen toegang tot eventueel bewijsmateriaal, wat dat wordt meestal geheim gehouden met het oog op de nationale veiligheid.
In de hele wereld worden er honderdduizenden mensen verdacht van betrokkenheid bij terroristische organisaties. Vaak komen ze nooit voor de rechter, omdat het bewijsmateriaal tegen hen te dun is of zelfs helemaal ontbreekt. Maar ze komen wel op zwarte lijsten terecht, onder meer een ellenlange Amerikaanse lijst die de mensen opsomt die niet in lijnvliegtuigen mogen worden toegelaten. “Ze zijn te onschuldig om te berechten, maar te schuldig om te vliegen”, vat de Canadese advocaat Amir Attaran samen.