Tobintaks: gewoon een geldbron of ook een ideologische lakmoesproef?

Zo’n taks – aanvankelijk een belasting van 0,5 of 0,1 procent op het wisselen van geld – werd door de Commissie steevast afgedaan als technisch onhaalbaar, en schadelijk omdat hij het kapitaalverkeer, hoe laag hij ook was, zou belemmeren. En dat was per definitie slecht in het zakwoordenboekje van de neoliberale dogmatiek. Maar deze week bevestigde diezelfde Commissie dat ze een taks van 0,1 procent op alle financiële transacties wil.

Zandkorrel in de raderen

De Tobintaks werd in de jaren zeventig uitgevonden door de liberale economist en latere Nobelprijswinnaar James Tobin. Naar eigen zeggen wilde hij met de taks ‘een zandkorrel in de raderen van de geldmarkten gooien’ – lees: het eindeloos wisselen van geld met het oog op speculatieve winsten ontraden teneinde tot stabielere wisselkoersen te komen.

Tobin suggereerde meteen ook om de opbrengst van de taks die in de miljarden dollars zou lopen, te gebruiken voor goede doelen zoals ontwikkelingssamenwerking. Toen evenwel eind de jaren zeventig het neoliberale getij opstak, verdronk Tobins idee: niets maar dan ook niets mocht de geheel vrije werking van de financiële markten belemmeren. Alleen op die manier, zo wilde het de neoliberale mantra, zou het geld optimaal besteed worden en zouden we de beste der werelden betreden.

Crisissen

De Tobintaks kwam weer boven water toen dat dogma niet bleek te kloppen. In de jaren negentig werd het ene na het andere land geteisterd werd door financiële crisissen en altijd volgens hetzelfde schema: eerst wilden àlle beleggers in pakweg Thailand, Mexico of Rusland zijn, twee seconden later vluchtte iedereen er weer weg. Die bruuske koerswijzigingen veroorzaakten dan telkens monetaire maar vaak ook economische en sociale crisissen waarbij geregeld doden vielen.

Na de pesocrisis in Mexico in 1994 stofte het ontwikkelingsprogramma van de Verenigde Naties (UNDP) de Tobintaks weer af: het was een middel om de markten te stabiliseren en een middel om de VN te financieren, vond de UNDP. Tijdens de Aziatische geldcrisis van 1997 richtte het Franse maandblad Le Monde Diplomatique de ngo ATTAC op: Action pour un Taxe sur les Transactions pour l’Aide au Citoyen. Het idee was simpel genoeg: belast het geld wisselen, en bij uitbreiding alle financiële transacties, en doe met de opbrengst ervan iets goeds voor de burgers. Dat idee bleek onweerstaanbaar voor wie een andere wereld wilde en zo werd de Tobintaks een van de meest populaire objectieven van de andersglobalisten.

Ten gronde vonden die dat veel activiteiten van de opgezwollen financiële sector waar onnoemlijk veel meer geld gewisseld werd dan nodig voor de reële economie, niet alleen niks bijbrachten aan de samenleving, maar eigenlijk zelfs schadelijk waren omdat ze periodiek crisissen veroorzaken. Na de megacrisis van 2008 die de wereldeconomie aan de rand van de afgrond bracht, kan je niet anders dan besluiten dat die intuïtie nog zo verkeerd niet was. Het idee dat een Tobintaks de financiële sector kleiner zou maken, en reduceren tot haar maatschappelijk nuttige activiteiten, werd in 2009 zelfs overgenomen door Lord Adair Turner. En dat was de baas van de toezichthouder van de Londense City, het grootste financiële centrum ter wereld.

Heel wat Belgische middenveldorganisaties streden jarenlang voor de Tobintaks. Bekroning van hun acties was de goedkeuring in het Belgische parlement van de zogenaamde Tobintakswet. Die houdt onder meer in dat België de taks zal invoeren zodra ook de andere Eurolanden het doen. Dat moment lijkt nu aan te breken, hoewel ‘Londen’ al liet weten dat het keihard zal vechten tegen de taks.

Lobbykracht en geloofwaardigheid aangetast

Waarom herziet de Europese Commissie nu haar mening? Een reden is zeker dat de financiële sector, sinds de crash van 2008, ernstig heeft ingeboet aan lobbykracht. De hebzucht van de bankiers ligt tenslotte aan de basis van de crisis van 2008 en die veroorzaakte dan weer de eurocrisis. Commissievoorzitter Barroso zei het woensdag expliciet: de banken mogen best wel iets terugbetalen voor de massale steun die de overheden hen boden.

Twee is dat de geloofwaardigheid van de geldjongens en hun neoliberale dogma’s ter discussie staat. De financiële markten zijn momenteel goed op weg om de euro in de vernieling te rijden. Daarbij doen ze constant aan selffullfilling prophecies: door de zwakke landen veel meer rente aan te rekenen, zorgen ze er zelf voor dat hun verwachting dat die zwakke landen hun schulden niet zullen kunnen betalen, ook bewaarheid wordt.

‘De geldmarkten drijven de wereld naar een volgende Grote Depressie’, schreef niemand minder dan superspeculant George Soros deze week in de Financial Times. Alleen de regeringen kunnen dat met drastische maatregelen nog voorkomen, legde hij vervolgens uit. Keer op keer is de voorbije 20 jaar gebleken dat de geldmarkten massaal de bal misslaan. Het sprookje van maagdelijke geldmarkten die zo goed werken dat niets – en dus ook geen Tobintaks van 0,1 procent — hun werking mag verstoren, is verleden tijd.

Broeksriem

Drie is natuurlijk dat de Commissie geld nodig heeft terwijl de lidstaten zwaar de broeksriem moeten aanhalen. Het is in de eerste plaats voor zichzelf en de lidstaten – de verdeelsleutel is nog niet bekend — dat de Commissie een belasting op financiële transacties wil invoeren en dat maakt hem kennelijk al meteen iets beter haalbaar. Of een deel van de opbrengst van de Tobintaks zal gebruikt worden voor ontwikkelingssamenwerking of klimaatbeleid, is onduidelijk. Best mogelijk dat de andersglobalisten hier in het zand bijten.

Ten vierde is het zo dat inkomen uit vermogen de voorbije jaren een groter deel van het nationaal inkomen ging uitmaken in de meeste EU-lidstaten. Een Tobintaks is een manier om dat inkomen ook meer te doen bijdragen. Tot slot helpt de keuze voor een van de lieverdjes van het linkse middenveld om het ietwat rechtse imago van deze Commissie wat op te poetsen.

Die elementen vormen overigens ook de achtergrond waartegen een aantal voorstellen uit de nota van Elio Di Rupo kunnen worden geplaatst. De reactualisering van de taks op beurstransacties is een mini-Tobintaks op Belgisch niveau. Di Rupo wil ook de bankbijdrage zo aanpassen dat banken die hun activiteiten vooral toespitsen op spaarboekjes minder moeten bijdragen terwijl banken met meer risicovolle activiteiten meer moeten betalen. Dat strookt met de oproep van Lord Turner om de sociaal minder nuttige activiteiten van de geldsector weg te belasten.

Verschuivingen

De invoering van een tijdelijke vermogensbelasting, de belasting op de meerwaarde van aandelen en de verhoging van de roerende voorheffing horen thuis onder het vierde argument: rechtvaardigheid en inkomensongelijkheid. Is België inderdaad zowat wereldkampioen inzake de belasting op arbeid, dan is dat niet het geval de belasting op kapitaal. Dat bijsturen, kan er mee voor zorgen dat België zijn relatief goeie rapport inzake inkomensongelijkheid, ook in tijden van draconische besparingen, kan behouden. Kapitaalinkomens situeren zich immers vooral aan de top van de inkomenspiramide. Vraag is natuurlijk wat er van Di Rupo’s voorstellen over blijft na afloop van de onderhandelingen.

Hoe dan ook, het zijn bewogen tijden. In tijden van crisis passen mensen dikwijls hun wereldbeeld aan, en dus ook hun beleid. Na de crash van 1929 duurde het zeven jaar voor de Britse economist John Maynard Keynes het basiswerk schreef dat de naoorlogse politieke economie zou vormgeven. Wat er nu komt, weten we niet, maar het wedervaren van de Tobintaks wijst alvast op verschuivingen: wat tien jaar geleden ondenkbaar was, wordt nu mogelijk.

Dit opiniestuk verscheen op zaterdag 1 oktober in De Standaard.

John Vandaele is redacteur van MO* en schrijver. Tussen 1999 en 2002 speelde hij tevens, samen met acteur ‘Vuile’ Mong Rosseel meer dan 400 maal ‘Het monster van Loch Ness’, een vertoning over de Tobintaks.