Vergeet Europa’s oostrand niet

‘Directeur Eastern Neighbourhood’, staat op zijn visitekaartje. Miroslav Lajcak werkt op de Externe Actiedienst van de EU –de nieuwe diplomatieke dienst onder leiding van Hoog Vertegenwoordiger voor Buitenlandbeleid Catherine Ashton. In een vorig leven was Lajcak nog minister van Buitenlandse Zaken van Slovakije én Hoog Vertegenwoordiger voor Bosnië en Herzegovina. Kortom, de oostrand van de EU kent hij als zijn broekzak.

Eind september organiseert Polen een speciale EU-top met zes voormalige Sovjetrepublieken (Armenië, Azerbeidzjan, Georgië, Moldavië, Oekraïne en Wit-Rusland). In 2009 zette de EU met die zes landen een samenwerkingsprogramma op, het Oostelijk Partnerschap. Met als doel?

Lajcak: ‘Het Oostelijk Partnerschap biedt geen lidmaatschap-perspectief aan. Maar het sluit het evenmin uit. Het is een ambitieus programma dat politieke associatie en economische integratie met de EU aanbiedt. Het is ons beider belang dat hun politiek, juridisch, economisch en sociaal systeem zo compatibel mogelijk is met dat van de EU. Dat we handelsbarrières opheffen, dat we de economische systemen en tarieven harmoniseren en dat we onze markten voor elkaar openstellen.’

Waarvoor wordt het geld van het Oostelijk Partnerschap concreet gebruikt?

Lajcak: ‘Om die zes landen in kwestie te helpen hun juridische systemen aan te passen, instellingen op te zetten, een systeem te bouwen dat compatibel is met het onze. In Armenië bijvoorbeeld helpen EU-experts de ministers en kabinetten om hun wetten aan te passen. Daarnaast lopen er programma’s rond transport, milieu, sociaal- en arbeidsbeleid… We zeggen hen niet wat ze moeten doen, maar we bieden hen budget en expertise.’

Het budget voor het Oostelijk Partnerschap is 600 miljoen euro. Dat lijkt niet veel om zes landen jarenlang te hervormen.

Lajcak: ‘Maar daar moet je nog sectorale budgetten bijtellen. En bovendien is voor de periode 2011-2013 bijkomend 1,24 miljard euro toegewezen voor alle landen van het Oostelijk en Zuiders Partnerschap. Dat geld wordt verdeeld op basis van het meer-voor-meer-principe: landen die goed presteren, krijgen meer geld. Meer hervormingen aan hun kant betekent meer integratie, meer associatie en meer fondsen van onze kant.’

***

Van de zes landen van het Oostelijk Partnerschap staat Oekraïne het dichtst bij de EU.

Lajcak: ‘2011 is een kritiek jaar voor de EU-Oekraïnerelaties. Een aantal data staan daarbij in het spotlicht: de 25ste verjaardag van het Tsjernobyl-ongeval, de 20ste verjaardag van Oekraïnes onafhankelijkheid, en hopelijk ook het afsluiten van een Associatieverdrag met de EU.’

‘De voorzitter van de Europese Commissie, mijnheer Barroso, bezocht Kiev in april. In die periode stelde president Viktor Janoekovich heel duidelijk dat Oekraïne zijn strategische keuze heeft gemaakt. En die keuze is dat ze een Associatie- en een DCFTA-akkoord (deep and comprehensive free trade agreement, kc) willen ondertekenen met de EU. We geloven dat het mogelijk is de onderhandelingen af te sluiten tegen het einde van dit jaar. Dat zou een groot succes zijn in onze relaties.’

Wat betekent zo’n Associatieverdrag concreet?

Lajcak: ‘Als je een Associatieverdag met de EU afsluit, dan betekent dat dat je jouw systeem harmoniseert met dat van de EU. Met andere woorden: je belangrijkste strategische partner is de Europese partner. Je bouwt een wederzijds compatibel systeem. Je verandert je wetten zodat ze begrijpbaar zijn in Brussel, Den Haag, Helsinki… Je kan het op zo’n manier doen dat je een systeem krijgt dat ook compatibel is met Astana en Bishkek.’

***

Oekraïne is voor Rusland van strategisch belang, aldus ook militair strateeg Martin von Creveld. Is het programma van het Oostelijk Partnerschap niet tégen Rusland gericht?

Lajcak: ‘Het feit dat de zes landen in kwestie nauwere banden met de EU aangaan, betekent niet dat ze vijanden worden van Rusland. Integendeel. Wij proberen in onze communicatie met Rusland heel duidelijk te stellen dat partners die een stabiel politiek-economisch-sociaal systeem hebben, ook een voordeel betekenen voor Rusland. Ook Moskou heeft baat bij stabiliteit.’

Hoe ziet u anno 2011 de relatie tussen de EU en Rusland?

Lajcak: ‘Rusland is een wereldspeler. Het is onze strategische partner. Rusland is een land dat zijn belangen heeft en zijn zegje in een aantal thema’s. De EU is zich bewust van de rol van Rusland, en we respecteren die rol. Zoals wij tegelijkertijd verwachten dat Rusland onze rol en onze belangen respecteert. We werken nauw samen met Rusland, wat niet betekent dat we het over alle thema’s eens zijn. Maar we proberen om overeenkomsten te vinden.’

Was de Augustus-oorlog rond Georgië een breekpunt, de 9/11 van de Euro-Ruslandrelaties?

Lajcak: ‘Het was een dieptepunt in onze relaties, dat overigens nog steeds aanhoudt. Want we erkennen natuurlijk de onafhankelijkheid van Abchazië en Zuid-Ossetië niet. We gebruiken elke mogelijke gelegenheid om Rusland eraan te herinneren dat wij de territoriale integriteit van Georgië respecteren. Het Georgië-conflict heeft onze dialoog met Rusland onderbroken voor een zekere periode. En het heeft het vertrouwen in wederzijdse relaties geschaad. Ik hou niet van theatrale vergelijkingen, daarom zal ik het niet met 9/11 vergelijken. Maar het was een heel, heel moeilijk punt, en we zijn er nog niet voorbij. De posities van de kanten zijn immers ongewijzigd.’

***

Andere onopgeloste bevroren conflicten in de regio zijn Nagorno-Karabach (twistpunt tussen Azerbeidzjan en Armenië) en Transnistrië (dat zich heeft afgescheurd van Moldavië). Ziet u daar nog oplossingen?

Lajcak: ‘De EU werkt actief rond die bevroren conflicten. Zowel wat Transnistrië als Nagorno-Karabach betreft, hebben we een overeenkomst met Rusland over waar we naartoe willen. Er is een dynamiek. In beide gevallen geloven we dat tijdens de volgende vergaderingen, na de zomer, vooruitgang kan worden geboekt.

Na al die jaren? Meent u dat nu echt? U heeft zo veel ervaring in internationale politiek…

Lajcak: ‘Ik wéét dat we er heel, heel dicht bij zitten. Niet bij de oplossing van het probleem. Maar wel bij het starten van een ernstige politiek proces op basis van afgesproken principes. Het proces zal natuurlijk wel enkele jaren duren.’

***

Terug naar het Oostelijk Partnerschap. Ook Wit-Rusland is één van de deelnemende landen. Minsk lijkt me nochtans geen evidente partner.

Lajcak: ‘Minsk heeft zichzelf momenteel gediskwalificeerd van een normale dialoog en partnerschap met de Europese Unie. De recente vredevolle, stille protesten in het land zijn erg brutaal aangepakt.’

‘De eerste voorwaarde voor de normalisering van de relaties met Wit-Rusland is de vrijlating en rehabilitatie van alle politiek gevangenen. Tenzij dat gebeurt, zie ik geen mogelijkheid voor een normale dialoog met Wit-Rusland. Dat spijt ons, het is niet onze keuze, het is de keuze van president Loekashenko en zijn regering. Terwijl we onze visa-ban tegenover de elite handhaven (het blijft afwachten of zij welkom zijn op de top in Warschau, kc), hebben we wel het budget voor steun aan middenveldorganisaties verviervoudigd, van vier miljoen euro naar meer dan zestien miljoen euro.’

***

Naast de zes landen van het Oostelijk Partnerschap –die zich rond de Kaukasus situeren– vormt ook de Balkan de oostrand van de EU. De landen van de Westelijke Balkan (Albanië, Bosnië-Herzegovina, Kosovo, Kroatië, Macedonië, Montenegro en Servië) staan te popelen om lid te worden van de EU.

Moet Servië de onafhankelijkheid van Kosovo erkennen vooraleer het lid kan worden van de EU?

Lajcak: ‘Neen, die formele voorwaarde is er niet. Maar je kan natuurlijk geen land uitnodigen dat geen vastgelegde grenzen heeft, en dat niet in zijn eigen regio communiceert. We verwachten geen formele erkenning van Kosovo, maar wel dat Servië in de regio “normaal” functioneert en communiceert.’

Montenegro is officieel kandidaat-lidstaat, en maakt naar verluidt vooruitgang?

Lajcak: ‘De Europese Commissie heeft het land wel duidelijke voorwaarden gesteld: binnen een jaar zullen ze de resultaten moeten presenteren. Als de EU-lidstaten daarover tevreden zijn, is een logische stap dat Montenegro een datum krijgt om de toetredingsonderhandelingen te starten.’

De Voormalige Joegoslavische Republiek Macedonië is al kandidaat-lidstaat sinds 2005, maar het naamsprobleem blijft aanslepen. Griekenland, dat een gelijknamige regio heeft, wil niet dat het land zich officieel Macedonië noemt.

Lajcak: ‘Er komen positieve signalen uit Skopje en Athene. De Macedonische regering wordt dezer dagen gevormd. De vorige en toekomstige premier Nikola Gruevski heeft duidelijk gesteld dat het eerste dat hij zou aanpakken na de regeringsvorming, het naamsprobleem zou zijn. Als dat succesvol wordt opgelost, dan is Macedonië het land dat zekere verwachtingen en hoop zal hebben met betrekking tot de Europese top van december 2011.’

Minder positief zijn de signalen die Albanië en Bosnië de laatste maanden uisturen.

Lajcak: ‘Albanië heeft een verloren jaar achter de rug, een jaar van verloren kansen. Interne politiek weerhoudt het land ervan om vooruitgang te maken. En Bosnië-Herzegovina slaagt er al negen maanden niet in een regering te vormen.’

Klinkt Belgisch…

Lajcak: ‘België is een land met een goedfunctionerend systeem, met duidelijk verdeelde bevoegdheden. De huidige situatie is natuurlijk een slecht teken voor democratie –mensen zouden zich kunnen gaan afvragen waarom ze moeten gaan stemmen als hun stem niet gereflecteerd wordt in de regering. Maar dat gezegd zijnde: je kan geen parallellen trekken tussen Bosnië en België.’

Als voormalig Hoog Vertegenwoordiger kent u Bosnië zeer goed. Waarom hoor je tegenwoordig alleen maar slechte dingen over het land?

Lajcak: ‘Bosnië is een moeilijk land en bevindt zich in een moeilijke situatie. Maar ook de internationale gemeenschap heeft een verantwoordelijkheid. Je hebt de Hoge Vertegenwoordiger, maar die krijgt geen duidelijke richtlijnen van de internationale gemeenschap. Wel integendeel. Het ene land zegt dit, het andere land het tegenovergestelde. De internationale gemeenschap is verdeeld –hoe kan je dan van Bosnië verwachten dat het een duidelijke lijn uitzet? Vooraleer we mogen verwachten dat Bosnië beter gaat presteren, moet eerst de internationale gemeenschap het eens worden over wat dat in praktische termen betekent. In maart 2011 hebben alvast de EU-ministers van Buitenlandse Zaken een strategie voor Bosnië aangenomen.’

***

Veel kritiek is gespuid op Europa’s onkunde om met één stem te spreken in buitenlandse zaken –denk aan de Praagse Lente. Terecht?

Lajcak: ‘Ik ben me bewust van de kritiek op de EU en ik geloof dat dat net de reden is waarom de Externe Actiedienst is opgezet: om het beleidswerk te stoomlijnen op het vlak van buitenlands beleid, en om sneller, meer efficiënt en meer zichtbaar te zijn. En om met één stem te spreken. Dat proberen we te doen.’

Het lukt niet.

Lajcak: ‘Toch wel. De Externe Actiedienst bestaat nog maar zes maanden. We zijn zelfs nog bezig met de dienst op te zetten. Binnen drie tot vijf jaar zal de situatie heel anders zijn.’

Lees ook het artikel EU-Rusland: Maak de beer niet boos dat verscheen in MO*magazine van september 2011