Waar was u toen Nelson Mandela vrij kwam? (2)

Gisteren nog op de allereerste Karel Van Miert-lezing in de Vooruit hamerde gastspreker Leonard Gentle – voormalig Zuid-Afrikaans anti-apartheidsactivist- op het belang van de Belgische anti-apartheidsbeweging en de internationale solidariteit die mee aan de basis lagen van het democratiseringsproces in Zuid-Afrika.
‘Mensen als Hélène Passtoors gaven een deel van hun leven uit solidariteit. Dit is iets wat we altijd moeten blijven onthouden.’
Op 11 februari is het exact twintig jaar geleden dat de legendarische vrijheidsstrijder van het Afrikaans Nationaal Congres (ANC) Nelson Mandela na 27 jaar gevangenschap is vrijgelaten. Dit betekende een kantelpunt op de weg naar democratische verkiezingen in Zuid-Afrika en de opheffing van de racistische apartheidswetten.
Om dit historische moment te doen herleven, deed MO* een beroep op het geheugen van enkele prominente Belgische anti-apartheidsactivisten. Vandaag : Hélène Passtoors en Ralph Coeckelberghs.

Hélène Passtoors

Speer van de Natie

Passtoors bekleedde een bijzondere positie in de “Belgische” anti-apartheidsbeweging. Ze koos bewust voor een meer persoonlijke inzet door vanuit Zuid-Afrika en haar buurlanden rechtstreeks deel te nemen aan de gewapende strijd.
Sinds 1981 werkte ze in Mozambique waar ze in contact kwam met Umkhonto we Sizwe (MK) wat zoveel als “Speer van de Natie” betekent en de gewapende tak van het ANC was. Vanuit Mozambique voerde MK clandestiene operaties uit in Zuid-Afrika om aanvallen voor te bereiden of voor de politieke mobilisatie en coördinatie van het binnenlandse verzet.
Voor haar activiteiten in MK werd Passtoors in 1986 veroordeeld tot 10 jaar gevangenschap. ‘Dankzij een enorme mobilisatie van de anti-apartheidsbeweging kwam er een akkoord tot stand tussen Pretoria en de Belgische regering en werd ik in mei 1989 vrijgelaten en naar België uitgewezen.’
Waar was u precies en wat was u aan het doen op de dag dat Mandela is vrijgelaten?
Hélène Passtoors: Ik was op het ANC-kantoor in Brussel. Samen met mijn kameraden, met name ANC-vertegenwoordiger Ted Pekane, bekeken we de vrijlating op de televisie. We belden kameraden op om onze vreugde te delen en te proeven van de sfeer in Zuid-Afrika zelf. Nu werd de deur geopend voor vredesonderhandelingen waarvan we wisten dat ze niet van een leien dakje zouden lopen.
Hoe voelde u zich op het moment dat u Mandela door de poorten zag lopen?
Hélène Passtoors: Tot tranen ontroerd en uitgelaten van vreugde. Maar tegelijk ook ongerust voor Mandela’s veiligheid en over wat volgen zou. De mannen van de apartheid waren tot alles in staat, wat ze later dubbel en dik bewezen.
Kunt u uw week beschrijven tussen de historische aankondiging van de Klerk dat Mandela zou vrijgelaten worden en de feitelijke vrijlating?
Hélène Passtoors: In de week vóór Mandela’s vrijlating stonden we op het ANC-kantoor steeds in contact met het hoofdkwartier in Londen en Zambia. Ook hielden we de anti-apartheidsbeweging en het publiek op de hoogte van de ontwikkelingen via spreekbeurten in heel België. Er hing overal een enorme spanning: zou Pretoria Mandela echt vrijlaten of op het laatste moment zijn beslissing intrekken? Niets was ooit zeker in die tijd.
Heeft u de vrijlating gevierd? Indien ja, hoe?
Hélène Passtoors: Naast de viering in privésfeer, werd een uitbundige viering gehouden in de Ancienne Belgique, georganiseerd door de anti-apartheidsbeweging in al haar vertakkingen. De sfeer was fantastisch met één grote feestende menigte.
Heeft u Mandela ooit ontmoet?
Hélène Passtoors: Ja, toen hij voor het eerst naar Europa kwam, ontmoette ik hem in Stockholm. Daarna bereidden we Mandela’s optreden in het Europees parlement voor en werkten we met hem en zijn team samen. Mandela bleek een geboren leider met een enorme sociale gevoeligheid en geheugen. Hij kende de naam van ieder van de kameraden, groette ons elke dag persoonlijk en vroeg hoe het ging met echtgenoot(e), kinderen, kleinkinderen enz. Een zeer uitzonderlijke man.
Mandela werd een icoon, met zijn vreedzame houding verstoken van enig racisme of wraakzucht. Dit ondanks het feit dat hij een groot deel van zijn leven in de gevangenis doorbracht. Hij lichtte de anti-apartheid en antiracisme op tot de hoogste ethische sferen en hij gaf op slag de hele anti-apartheidsbeweging gelijk tegenover al het doemdenken van sceptici in die tijd.
Hoe beïnvloedde de vrijlating van Mandela uw activisme? Zette u uw strijd verder?
Hélène Passtoors: Natuurlijk zette iedereen de strijd voort; de periode die volgde was de moeilijkste en dat wisten we van tevoren. Persoonlijk werd ik door het ANC meermaals terug naar Zuid-Afrika geroepen als lid van de commissie voor taalpolitiek, een belangrijk onderdeel van de onderhandelingen met de Afrikaner nationalisten.
Maar de regering de Klerk zat nog in het zadel en blokkeerde steeds mijn terugkeer op het laatste moment. Toen werd de veiligheid van bekende terugkerende ANC-leden een steeds grotere zorg voor het ANC – velen werden in Zuid-Afrika vermoord, bv. de grote Chris Hani in 1993. Daarom beval het ANC een aantal van ons om voorlopig in het buitenland te blijven en moesten we noodgedwongen de ontwikkelingen van verre volgen.
Na zijn vrijlating zei Mandela dat de gewapende strijd moest voortduren. Wat was u reactie hierop?
Hélène Passtoors: De gewapende strijd werd gestaakt zodra de onderhandelingen begonnen. Ze kon echter niet opgeheven worden in die tijd; het zou onverantwoordelijk zijn geweest van het ANC om te ontwapenen en de stok achter de deur te verliezen. Het regime bleef zeer tweeslachtig en had nog steeds een geheime agenda, getuige de doodseskaders en de steun aan het agressieve Inkatha dat samen met de Afrikaner nationalisten wilde voorkomen dat het ANC aan de macht kwam.
Het was een zeer bloedige periode en het is een wonder dat ze niet is ontaard in burgeroorlog. Dit uitsluitend dankzij de wijsheid van Nelson Mandela en de ANC-leiding. Het waren uiteindelijk de generaals van de apartheid die inzagen dat zij en het ANC afhankelijk waren van elkaar. Mandela zei tegen hen dat als ze geen akkoord bereikten, er gegarandeerd een bloedige oorlog zou komen die de blanken nooit konden winnen.
Dat onderhoud met de generaals was het keerpunt dat tot het vredesakkoord leidde en de democratie in 1994. Als MK vier jaar eerder had ontwapend, was dat onmogelijk geweest. Ook was het belangrijk dat de legers, waaronder MK, geïntegreerd werden in een nationaal leger.
Bent u nog steeds sociaal geëngageerd, zijn er bepaalde hedendaagse kwesties waarvoor u zich inzet?
Hélène Passtoors: In België ben ik lid van Ecolo en zat ik enkele jaren in de raad van het OCMW van mijn plattelandsgemeente in de Condroz (Wallonië). De heropkomst van het alledaagse racisme maakt me wanhopig en letterlijk sprakeloos. We dachten – hoopten – dat het einde van de apartheid een grote sprong voorwaarts zou betekenen voor de mensheid.
Want het ging niet alleen om Zuid-Afrika, het ging om de ethiek en de praktijk van relaties tussen rassen, culturen, religies; over een einde aan uitbuiting en uitsluiting, aan de notie van de ‘Ander’ als minderwaardig of meerderwaardig mens. Zolang de apartheid legitimiteit behield, bleef ze overal en in allerlei vormen verdedigbaar.
Ik maak me vooral zorgen over de jongeren die zo graag ‘iets willen doen’, maar in een oppervlakkig of materieel keurslijf gedwongen worden en weinig inzicht en begrip krijgen aangereikt. Echte solidariteit ontstaat tussen gelijken, niet van boven naar ‘onder’. En dat soort solidariteit heeft het heel moeilijk in deze tijd.

Ralph Coeckelberghs

‘De grootste persoonlijkheid die Afrika ooit heeft gekend’

‘Echt uitzonderlijk (in de anti-apartheidsbeweging, red.) was de deelname van organisaties die voortkwamen uit de meest uiteenlopende politieke en filosofische stromingen.’
Vanaf 1972 was Coeckelberghs actief in verschillende verenigingen die ijverden voor de afschaffing van de apartheid. Beginnende bij Oxfam Solidariteit, zette Coeckelberghs zich in voor het Comité contre le colonialisme et l’apartheid (CCCA) onder de koepel Action Afrique Australe (AAA). Deze verenigingen organiseerden verschillende protestmarsen, publicaties en lezingen tegen apartheid en het kolonialisme. Coeckelberghs is vandaag actief in de Raad van bestuur van Africalia.
‘Om de sterke propaganda vanuit Zuid-Afrika tegen te gaan, voerden we verschillende sensibiliserings- en mobiliseringsprojecten uit.’ In 1984 reisde Coeckelberghs naar Zambia –waar het ANC een belangrijk bastion in ballingschap had- om een eredoctoraat uit reiken aan de ‘tweede in de macht’ van het ANC in naam van de Université Libre de Bruxelles.