Waartoe dient de grondwet in Subsahara-Afrika?

In Subsahara-Afrika zijn verschillende problemen van armoede en uitsluiting te wijten aan het feit dat de mensen geen daadwerkelijke macht hebben om hun rechten af te dwingen en hun toekomst te oriënteren, omdat ze hun leiders niet vrij kunnen kiezen : democratie is daar geen luxe. Toen enkele tijd geleden de Togolese president overleed en onmiddellijk door zijn zoon werd opgevolgd, moeten vele burgers zich hebben afgevraagd of de opvolging op deze manier was ingeschreven in de huidige Togolese grondwet die zich democratisch noemt.
De Afrikaanse Unie en Frankrijk reageerden schuchter en “nodigden uit” tot respect voor de constitutionele wettelijkheid : dit rechtvaardigde onze twijfels en bevestigde ons vermoeden dat eens te meer een Afrikaans land zijn eigen wetten met voeten trad.
Nochtans heeft elk Afrikaans land een grondwet, die, zoals de kleine Larousse het zegt, “het geheel van fundamentele wetten uitmaakt die de regeringsvorm vastlegt, die de betrekkingen tussen regeerders en geregeerden regelt, en de organisatie van de openbare macht bepaalt”. Waartoe dient dan de Grondwet in Subsahara- Afrika indien de Afrikaanse landen er wel een hebben maar die niet toepassen? Onze poging tot antwoord op deze moeilijke vraag bestaat uit twee hypotheses:
A. De fundamentele wet wordt in Afrika niet toegepast omdat het netwerk van politieke, economische en intellectuele elites die de staat en de bevolking sedert jaren hebben gegijzeld, hun verworven “rechten” en machtsposities willen bewaren via het status quo, ten nadele van het democratische alternatief.
Na de jaren negentig werden verschillende Afrikaanse grondwetten herzien omdat ze op vraag van de internationale gemeenschap dienden aangepast te worden aan nieuwe politieke gegevens. Wanneer de democratie zich in dit werelddeel installeert, zijn de oude nationale wetgevingen, gebaseerd op het éénpartijstelsel, voorbijgestreefd op het vlak van de regels van het politieke spel en het beheren van het publiek domein.
Maar de eerste grondwettelijke hervormingen in Subsahara- Afrika - hoewel ze ook democratische principes inbouwden- hadden vooral tot doel om de duur en het aantal van de politieke mandaten te bestendigen van wie reeds aan de macht was ten tijde van het eenpartijstelsel. Dit was ook het geval in Kameroen waar de grondwettelijke hervormingen van 1996 niet alleen het mandaat van de president van 5 op 7 jaar brachten, maar ook twee volgende mandaten aan de zittende president verzekerden.
Ook Togo, Gabon en nogal wat andere landen hebben hun grondwet herzien, niet zozeer om de democratische spelregels te verbeteren als wel om een soort “maagdelijkheid” te geven aan de zittende politici die aldus van de hervormingen het effectieve begin van hun heerschappij maakten.
De partijen aan de macht bij het aantreden van de democratieën hebben blijkbaar verborgen politieke agenda’s opgesteld. Die bestaan erin zich aan de macht te handhaven, met de democratische eisen van de internationale gemeenschap als instrument, en op basis van grondwettelijke hervormingen die in theorie de democratische gegevens bevatten maar in de praktijk de dictaturen bestendigen.
Op die manier behouden de politieke, economische en intellectuele elites de verworven voordelen van het status quo en vermijden ze politieke veranderingen die dit alles op het spel zouden zetten. Deze strategie is zeer doeltreffend en subtiel, omdat ze haar “legitimiteit” ontleent aan de toepassing van de nieuwe Afrikaanse grondwetten, maar ook omdat ze door het behoud van machtspositie de elite toelaat verder vals te spelen om de volgende verkiezingen te winnen : na de staat en de bevolking, zijn nu ook de democratie en de grondwet gegijzeld door het netwerk van lokale machthebbers.
Dit eerste ‘oneigenlijk’ gebruik van de grondwettelijke hervormingen in Subsahara- Afrika heeft tot doel de apparatchics van de eenheidspartij aan de macht te houden en hun voordelen te bestendigen.
Het tweede doel is vervolgens de macht en de dictatuur erfelijk te maken. Inderdaad, zoals “Eyadema II Eyadema I vervangt, zo volgde KabilaII Kabila I op, en dit na grondwettelijke manipulaties die worden georkestreerd door de machtige politieke, economische en intellectuele elites die er enkel op uit zijn hun vele privilieges te behouden.
De verbanning van de voorzitter van het nationale parlement van Togo, die grondwettelijk de overleden president had moeten opvolgen tot aan de volgende verkiezingen, en de benoeming van Eyadema-zoon op deze post, was en is een manier om de wil tot erfelijkheid van de huidige machthebbers te “constitutionaliseren”. Zoals de Togolité past ook de Ivoirité manipulaties van de grondwet toe voor het behoud van privilieges, door een aanpak die de familie bevoordeligt, van de meest enge tot de meeste ruime zin.
Luidt Afrika na het tijdperk van de eenheidspartijen nu het tijdperk van de constitutionele monarchie in ? Het moet ook gezegd dat deze status quo niet alleen voordeel brengt aan de nationale machthebbers, maar ook aan de buitenlandse mogendheden waarvan de plaatselijke elites het verlengstuk zijn.
Ook deze mogendheden behouden hun privilieges, omdat ze niet heronderhandeld moeten worden met mondige plaatselijke opposanten maar gevrijwaard blijven door de plaatselijke elites die gemakkelijk te manipuleren zijn. Deze buitenlandse mogendheden respecteren daarom in deze aangelegenheden het “heilige” karakter van de soevereiniteit van de Afrikaanse landen en de “niet-inmenging in interne zaken”.
Het derde oneigenlijk gebruik van de grondwet door Afrikaanse staatslieden bestaat erin, ze in te roepen om een conflict te doen voortduren en zich aan de macht te handhaven. Het meest recente geval is de strategie van de Ivoriaanse president om het principe van referendum af te wijzen als zijnde ongrondwettelijk.
Anders gezegd : verschillende Afrikaanse presidenten laten problemen verrotten en verzuren door politieke handigheidjes, dictatoriaal cynisme of morbide machtswellust door juridische refertepunten te verkiezen boven politieke refertepunten die performanter zijn om vijandelijkheden te beëindigen.
In plaats van conflicten te beëindingen door onuitgegeven (nieuwe) en verzoenende politieke maatregelen, klampen deze staatslieden zich vast aan de grondwet “die niet mag worden verkracht” zodat de conflicten chronisch worden en de democaratie blokkeren. Ze blijven aldus aan de macht zolang de toestand van onveiligheid en van oorlog het organiseren van nieuwe verkiezingen verhinderen.
B. De grondwet wordt in Subsahara - Afrika niet toegepast omdat de hardnekkige onwelriekende restjes van de traditionele machtstructuren nog steeds talrijk interfereren met de democratische impulsen en de toepassing van de moderne wetten.
Een tweede reden waarom de grondwet niet wordt toegepast, moet gezocht worden in de slepende en onophoudelijke interferentie van onfrisse praktijken van de traditionele machtsstructuren.met de toepassing van deze wetten. In vele Afrikaanse landen berust de politieke macht traditioneel -in gemeenschappelijk overleg weliswaar- toch bij stam- of dorpshoofden en wordt daar erfelijk overgedragen.
Bloedbanden leiden en oriënteren aldus de opvolging zodat de macht een zaak is van afstamming, en niet een zaak van iedereen. Bepaalde traditionele organisaties uit West-Afrika blijken zelfs kastes van chefs, van slaven en van smeden te hebben, ieder opgesloten in zijn eigen traditionele functie.
Verschillende vragen dienen zich aan :
is het gebrek aan reactie van de niet-gealfabetizeerde volksmassa’s in de rurale zones op de constitutionalisering van de erfelijkheid van macht en dictatuur, te wijten aan hun traditionele perceptie van deze macht?
buiten de politieke, economische en intellectuele elites de armoede en de onwetendheid van deze volksmassa’s enkel uit - door politieke veranderingen te blokkeren - omwille van persoonlijk gewin?

betekent de aanvaarding van opvolgingen zoals onlangs in Togo meteen ook dat de Afrikanen de westerse politieke instellingen verwerpen?
De protestbetoging van duizenden Togolezen om deze “grondwettelijke staatsgreep” aan te klagen is alvast het bewijs dat het antwoord op de laatste vraag negatief is.
Wat in Togo is gebeurd, bevestigt dat de traditionele manier van uitoefening en doorgeven van de politieke macht nog springlevend is in Subsahara- Afrika, en dat ze bewust of onbewust de democratische spelregels en de toepassing van de wet beïnvloeden. Het is dan ook aan de Afrikanen, intellectuelen en anderen, om een organisatie van de macht uit te denken die bepaalde culturele en politieke realiteiten verbindt met democratische mijlpalen als daar zijn : politieke alternatieven, de mogelijkheid tot deelname aan de macht en de tegenmacht van de bevolkingen.
De erfelijke aspecten van de verkrijging, de overname en de praktijk van het politieke bedrijf, moeten beslist uit deze verbinding verdwijnen. Gebeurt dit niet, dan kunnen de Afrikanen met een aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid nu reeds hun toekomstige presidenten kennen, en dat terwijl hun huidige presidenten alle facetten van de macht reeds van hun voorgangers hebben geërfd.
De macht van deze “monarchen zonder kroon” die in Subsahara-Afrika stilaan groeit, moet in de eerste plaats door de Afrikanen zelf bestreden worden vooraleer beroep te doen op een internationale gemeenschap - die daar soms baat bij heeft.
Maar laat ons niet afro-pessimist zijn en blijven hopen op een betere toekomst. Laten wij, rekening houdend met de corrupte bezittende eliteklasse, dit oneigenlijk gebruik van de grondwet beschouwen als onvermijdelijke mislukkingen en probeersels van politieke constructies die hun juiste vorm zoeken na de initiële cultuurschok.
De dood is een substantieel deel van de menselijke natuur, maar het is onrustwekkend te moeten vaststellen dat de dood geen einde maakt aan de dictaturen in subsaharaans Afrika, maar ze integendeel vereeuwigt.
Vert. Magda Schuurmans