Wolfgang Sachs over ecologie en rechtvaardigheid

We sturen mensen naar de maan en robots naar Mars, we ontwerpen telescopen om naar de buitengrens van ons zonnestelsel te kijken, maar vooralsnog is de planeet Aarde de enige waarop we kunnen leven. En dat moeten we doen met steeds meer mensen. Mede als gevolg van de economische globalisering staat het voortbestaan van deze planeet op het spel, aldus Wolfgang Sachs.

Sachs, die in een vorig leven theologie, sociologie en geschiedenis studeerde, benadert de milieuproblematiek vooral vanuit een filosofisch-antropologische invalshoek. Het begrip ecologisch denken omspant bij hem de hele aarde en de hele mensheid. Niet alleen het milieu, ook de Noord-Zuidverhouding moet aangepakt worden, vindt hij.

‘Het ontwikkelingsdenken kan niet langer gaan over het optillen van het Zuiden tot op het niveau van het rijke Noorden. Dat zou de draagkracht van de aarde te boven gaan. Het gaat nu om het aftoppen van het Noorden om grote groepen armen in het Zuiden kansen te geven. De toekomstige generaties zullen de rijke samenlevingen van vandaag afrekenen op hun creativiteit en hun morele wil om onze planeet uit te bouwen tot een veilige woonplaats voor alle wereldburgers,’ stelt Sachs. Hij pleit voor een juridisch kader waardoor ecologische rechten afgedwongen kunnen worden, om de negatieve tendensen in het huidige globaliseringsproces om te buigen. ‘Het gaat immers om het meest fundamentele recht van de mens: het recht om te overleven in een natuurlijke omgeving die in staat is die overleving te garanderen.’

Milieuthema’s staan niet hoog op het internationale prioriteitenlijstje. Kijk maar naar de eindeloze discussies rond het Kyoto-protocol.
Wolfgang Sachs: Sinds 11 september 2001 staan regeringen onder druk om vooral prioriteit te geven aan de strijd tegen het transnationaal georganiseerde geweld. Ook de economische globalisering speelt een rol. Landen zoals Duitsland zijn in een crisis beland, doordat bedrijven en belastingbetalers weglopen. De mensen komen er in werkloosheid en situaties van sociale onzekerheid terecht.

In zo’n kader moeten milieuthema’s wijken voor andere prioriteiten. Daarbij komt dat inspanningen voor het milieu geen onmiddellijke resultaten opleveren, en dus krijg je mensen er ook niet makkelijk voor warm. Milieuthema’s zijn maar zelden een zaak van onmiddellijk eigenbelang, alleen boeren en de toeristische sector hebben er een randbelang bij. De milieuthematiek gaat om de common goods, om gemeenschapsgoederen. Het is veel moeilijker mensen daarvoor in beweging te krijgen, het levert ook niet meteen electorale winst op.

Met als gevolg: politici die wat willen doen aan het milieu, komen over als regelneven die de individuele vrijheid aantasten.
Wolfgang Sachs: Onze samenleving wordt geregeerd door de regel ‘alles is toegelaten, als het niet expliciet verboden is’. Met steeds meer private spelers die steeds machtiger worden, resulteert dat in een toenemende druk op de common goods. Je moet dus wel regels opleggen. Het verhaal van de zalm is tekenend. Duitsers eten 90 miljoen kilogram zalm per jaar, voornamelijk afkomstig uit Schotland en Noorwegen. Er is vijf kilo vismeel nodig voor één kilo zalm. Het vismeel komt vooral uit Centraal-Peru, wat vandaag leidt tot een ernstig vistekort in Zuid-Amerika.

Dat de landbouwexport uit het Zuiden toeneemt, betekent in feite dat ginds grond in beslag wordt genomen, dat er meer water wordt verbruikt, dat er meer pesticiden worden gespoten, dat de bodem er meer wordt uitgeput. Met andere woorden: meer aanslagen op de common goods.

Gebruik maken van milieuvriendelijke technologieën volstaat niet?
Wolfgang Sachs: De realiteit is dat alleen het Noorden zich investeringen in nieuwe, milieuvriendelijke technologieën, kan permitteren, terwijl in het Zuiden de ecologische lasten groter worden. Het globaliseringsproces heeft niet geleid tot een groter evenwicht in de uitwisseling van goederen tussen de geïndustrialiseerde wereld en het Zuiden, maar heeft juist de tegenstellingen nog verscherpt.

Voor de productie van één kilogram koper moet er 900 kg materiaal over de wereld versleept worden. In een geglobaliseerde economie wordt de productie over de wereld gespreid, maar de voordelen en de luxe die daaruit voortvloeien, komen aan een kant terecht, terwijl de economische risico’s, de ecologische lasten, de uitputting en de smerigheid aan de andere kant blijven. De globalisering leidt tot een nog grotere ongelijkheid in de geografische verdeling van de ecologische last.

Liggen de armen wakker van het milieu?
Wolfgang Sachs: De groeiende druk op het milieu in het Zuiden heeft ook sociale gevolgen. Wij hoeven voor zuiver water maar het kraantje open te draaien. Eén derde van de mensheid moet daarvoor naar de bron. Zij gaan niet naar de supermarkt om zich te bevoorraden, maar naar het veld en het woud. Hun overleven staat op het spel door de groeiende ecologische last.

Ook de klimaatwijziging treft in de eerste plaats de meest kwetsbare groepen: arme boeren wiens habitat wijzigt, mensen in krottenwijken die bij stortregens van de helling wegspoelen, mensen in moerasgebieden waar door opwarming van het klimaat de malariamug weer gedijt. Zij zijn de eerste slachtoffers, niet de rijken die in een stabiele omgeving wonen.

Milieurechten hebben direct betrekking op fundamentele mensenrechten: het recht op voedsel, op een veilig onderkomen, op gezondheid. Het gaat om het essentiële recht op een plaats onder de zon. Als men voor al deze groepen geen situatie van duurzame veiligheid creëert, is er geen toekomst voor de wereldgemeenschap om samen te leven. Toenemende migratie is dan maar één gevolg, sociale conflicten en oorlogen om toegang tot water, petroleum en grond voor voedselproductie zullen de andere zijn.

De globalisering zorgt niet voor meer veiligheid?
Wolfgang Sachs: Vóór de oorlog in Irak uitbrak, stapte ik mee op in een vredesbetoging in Italië. De slogans die werden meegedragen waren: Voedsel, Werk en Water. Dat zijn de zaken waar grote groepen mensen voor op straat komen. Transnationale gerechtigheid betekent een waardig leven voor alle burgers van de geglobaliseerde wereld. De globalisering heeft nu een welvaartsniveau gecreëerd dat geen gerechtigheid toelaat.

De transnationale consumentenklasse heeft een web gesponnen waarlangs de stroom van natuurlijke rijkdommen zich verplaatst. Het werkt als een spinnenweb: de huidige consumenten voelen er zich veilig in, vreemde indringers worden uitgezogen. De werkelijke breuklijn in de wereld loopt vandaag niet meer zozeer tussen Noord en Zuid, maar tussen de minderheid die geïntegreerd is in de supermarkt van de wereld en de meerderheid die daarin overbodig is. De wereld die vandaag gestalte krijgt, is een wereld van geglobaliseerde rijken en gelokaliseerde armen. Kleine elites uit Noord, Zuid, Oost en West zullen een geglobaliseerde middenklasse vormen, terwijl anderen steeds verder wegzakken in armoede.

Kunnen acties van consumenten iets veranderen aan de keuzes van transnationale bedrijven?
Wolfgang Sachs: Ik wil eerst opmerken dat transnationaal actief zijn niet hetzelfde is als milieuonvriendelijk te werk gaan. In arme landen zie je vaak erg vervuilende, plaatselijke bedrijven. Transnationale bedrijven ontsnappen echter wel aan de controle van regeringen. Gezien de schaal waarop ze opereren, kunnen ze bijzonder destructief zijn wanneer ze de zorg voor het milieu aan hun laars lappen. De vraag is hoe die bedrijven meer verantwoordelijk gemaakt kunnen worden voor de gemeenschapsgoederen.

De discussie over corporate responsability, de verantwoordelijkheid van bedrijven op het sociale en ecologische vlak, vindt vandaag meer en meer weerklank. Corporate responsability is echter niet genoeg, je hebt ook accountability nodig, bedrijven moeten aansprakelijk gesteld kunnen worden. Het volstaat daarbij niet dat regeringen toezicht houden, er is ook een mentaliteitsverandering binnen de bedrijven zelf nodig. Het verantwoordelijkheidsgevoel moet gedragen worden door een nieuwe opvatting over “zaken doen”. Het is een technologisch maar tegelijk ook een cultureel proces. Bedrijven die op vrijwillige basis vernieuwende experimenten opzetten, zijn essentieel om beweging te krijgen in dat proces.

In welke richting moet de vernieuwing gaan?
Wolfgang Sachs: Onze beschaving is tot stand gekomen op basis van tweehonderd jaar delven in de aardkorst en het beslag dat we gelegd hebben op zelfs de kleinste levende wezens. Vandaag stellen we vast dat die aarde eindig is. Het ontwikkelingsproces in het Noorden heeft een schitterende welstand teweeggebracht, maar dit model is structureel niet in staat tot gerechtigheid, het is een levensstijl die niet gedemocratiseerd kan worden.

Onze planeet kan een levensstijl met luchtgekoelde ruimtes, excessieve water- en vleesconsumptie of een veralgemeend autoverbruik voor alle aardbewoners gewoonweg niet aan. Om tot een eerlijke verdeling van de welvaart te komen, moet de overconsumptie ingeperkt worden, zodat wie vandaag uitgesloten is meer ruimte krijgt om te consumeren. Behoeftebeperking heeft een ethische dimensie. Ethiek is cruciaal in de discussie over duurzaamheid, je mag je niet beperken tot brandjes blussen. De vraag is niet hoeveel klimaatswijziging we aankunnen, wel hoe die kan worden teruggedrongen.

Is behoeftebeperking te combineren met economische groei?
Wolfgang Sachs: Ik geloof dat we, om sociale en ecologische redenen, op termijn moéten komen tot een economie die ook zonder groei functioneert. Goed functioneren hoeft niet per se samen te gaan met expansie. Enkele eeuwen of enkele decennia terug leefde honderd procent van de mensheid zonder het niveau van luxe dat wij nu kennen. Vandaag leeft nog altijd tachtig procent van de mensheid zonder die welvaart. In historisch perspectief is het verbazend welke korte duur bepaalde zekerheden hebben. Iets wat in de loop van de geschiedenis ontstaat, zal ook weer verdwijnen. Vandaag komen we op een punt dat onze excessieve weelde zal moeten afnemen. Uit noodzaak, wil de mensheid overleven.

Hoe groot acht u de kans dat we het halen?
Wolfgang Sachs: Ik denk vaak aan een uitspraak van de Italiaanse filosoof Gramsky, die dertig jaar in de gevangenis doorbracht. Zijn vrienden vroegen hem of hij optimistisch was of pessimistisch. Hij antwoordde: ‘Mijn verstand is pessimistisch, maar mijn wil is optimistisch.’ Het verstand kijkt naar wat het meest waarschijnlijk zal gebeuren. De wil gaat op zoek naar hoop. Hoop, en de overtuiging dat onze inspanningen zin hebben, zijn daarbij belangrijker dan succes. Hoop kijkt niet op de eerste plaats naar de waarschijnlijke evolutie van de dingen, het is een houding van verbondenheid met anderen die in dezelfde richting kijken en beseffen dat, uiteindelijk, de geschiedenis ook wel verrassingen in petto heeft. Ook de hoop van vele mensen heeft een impact op de toekomst.

Het Vlaams Overleg Duurzame Ontwikkeling en De Club van Rome nodigden Wolfgang Sachs uit naar België. http://www.vodo.be

Het meest gekende werk van Wolfgang Sachs is: The Development Dictionary: A Guide to Knowledge as Power (1992). Hij is ook de auteur van Global Ecology (1993), Greening the North: A Post-Industrial Blueprint for Ecology and Equity (1998), Planet Dialectics. Explorations in Environment and Development (1999) en The Jo’burg Memo: Fairness in a Fragile World. Memorandum for the World Summit for Sustainable Development (2002)