Zuid-Afrika wil zoektocht naar vaccins leiden

Enkele weken geleden kondigde een team van vrouwelijke onderzoekers aan de universiteit van Kaapstad aan dat het een ‘kandidaat HIV/aids-vaccin’ had ontwikkeld. Hoewel het nog wel tien jaar kan duren voor het middel echt kan worden ingezet, bewijst het team hiermee wel dat Afrikanen een belangrijke rol kunnen spelen in de bestrijding van aids en ook van andere ziekten die in Afrika een ravage aanrichten als tuberculose, malaria en ebola. Dokter Lynne Webber, klinisch virologe aan de universiteit van Pretoria, is actief betrokken bij de ontwikkeling van nieuwe vaccins. Volgens haar speelt Zuid-Afrika een leidende rol in de microbiologie en virologie. In Zuid-Afrika hebben wij de ondersteuning, infrastructuur, beroepskrachten, kennis en wilskracht om de vaccins te ontwikkelen die noodzakelijk zijn voor de aanpak van ziekten die vernieling zaaien in ons continent, aldus Webber.

Zuid-Afrika heeft een uitstekende traditie. Vijftig jaar geleden stonden we al voorop in het bestrijden van ziekten in Afrika. Max Theiler, een Zuid-Afrikaan, ontdekte het vaccin voor gele koorts, zegt ze. Afrika heeft ook een sleutelrol gespeeld in de ontwikkeling van het poliovaccin. Dat is zo succesvol geweest dat het de ziekte bijna heeft uitgeroeid. Webber verwijst ook naar wetenschappers als professor Swanepoel, hoofd van de Afdeling Speciale Pathogene Stoffen aan het Nationaal Instituut voor Overdraagbare Ziekten, die trachten zoveel mogelijk te weten te komen over een ziekte. Swanepoels werk in verband met ebola is een van de vooraanstaande onderzoeksprojecten over de ziekte in de wereld.

Het grootste gezondheidsprobleem voor Afrika is nog altijd HIV/aids. Twee derde van alle mensen met HIV wonen in Afrika. Webber stelt dat geen enkel continent meer doet om aids te bestrijden dan Afrika. Maar ondanks de vaste wil van de Afrikanen om de ziekte te lijf te gaan, vloeien de meeste middelen naar het Westen. Volgens de Medische Onderzoeksraad van Zuid-Afrika (MRC) gaat maar 1,6 procent van de middelen die wereldwijd voor onderzoek worden ingezet naar de Afrikaanse pogingen om een vaccin te ontwikkelen.

Van de dertig HIV-vaccins die sinds 1987 zijn getest, zijn er maar twee in Afrika uitgeprobeerd. Volgens Dr. Jose Esparza, coördinator inzake HIV-vaccins in UNAIDS en de Wereldgezondheidsorganisatie, wordt Afrika verwaarloosd in de wereldwijde zoektocht naar een aidsvaccin. Men gaat ervan uit dat Afrika niets kan bijdragen aan het onderzoeksproces en alleen geduldig kan zitten wachten tot het Noorden het vaccin ontwikkelt - om dan nog eens twintig jaar te wachten voor het eindelijk in Afrika kan worden gebruikt. Een vaccin voor Afrika zal niet worden ontwikkeld tenzij de Afrikaanse wetenschappers het zelf doen.

Volgens de MRC is de ontwikkeling van een Afrikaanse vaccin voor het Afrikaanse probleem geen idealistische droom, maar een noodzaak. Sommige HIV-stammen die in Afrika circuleren verschillen met die uit andere delen van de wereld en de vaccins die op dit moment worden uitgetest in Azië of de Verenigde Staten zijn misschien niet geschikt voor de Afrikanen. Dr. Webber is het daar mee eens. De HIV/aids-virusstam in Zuid-Afrika reageert anders dan die in de VS. Als er een oplossing wordt gevonden voor een vaccin, moet Zuid-Afrika de leiding nemen om dat vaccin te produceren. Het werk van de wetenschappers aan de universiteit van Kaapstad heeft volgens haar de kennis over de ziekte al vergroot.

Ook in andere Afrikaanse landen zoeken wetenschappers naar mogelijkheden om de aids-epidemie te bestrijden. Professor Sarah Rowland-Jones van de MRC en haar collega’s aan de universiteit van Nairobi in Kenia hebben ontdekt dat een klein percentage van prostituees in de slums van Nairobi immuun bleek tegen HIV, ook al komen zij regelmatig met het virus in contact. Het onderzoek wees uit dat het immuunsysteem van de vrouwen ‘killer T-cellen’ ontwikkelde om hen te beschermen tegen besmetting met aids. Op het moment dat andere cellen besmet raken, worden zij vernietigd door deze ‘moordenaarscellen’. Volgens de wetenschappers kan deze door de mens aangemaakte bescherming precies het antwoord vormen voor de ontwikkeling van een nieuw vaccin.

De zoektocht naar een eerste werkzaam vaccin tegen HIV/aids is nog altijd niet voltooid. Voor andere ziekten die Afrika in hun greep hielden, zijn wel met succes vaccins ontwikkeld die de ziekten vrijwel hebben uitgeroeid. Maar door slechte gewoonten en onvoldoende controle zijn die vaccins niet altijd werkzaam en bestaat er nood aan nieuwe en betere vaccins. De afdeling Klinisch en Biomedisch Tuberculoseonderzoek van de MRC werkt aan de ontwikkeling van een nieuw werkzaam tbc-vaccin voor Afrika. Sinds 1998 legt de afdeling zich toe op klinisch en experimenteel onderzoek naar tbc en HIV. Dokter Philip Onyebujoh, hoofd van de afdeling heeft een belangrijke bijdrage geleverd door het verband tussen HIV/aids en tbc te bestuderen. Tuberculose leek onder controle met een goed werkend penicillinevaccin, maar dat middel lijkt nu de strijd te verliezen tegen de ziekte en haar nieuwe bondgenoot HIV/aids. De voorbije tien jaar is tbc weer aan een opmars begonnen, met ongeveer acht miljoen nieuwe gevallen en twee miljoen doden per jaar.

Ook malaria is een typisch Afrikaanse ziekte waarvoor dringend een nieuw vaccin nodig is. Antimalariamiddelen als Lariam zijn wel werkzaam, maar ze zijn te duur voor de Afrikaanse landen. Bovendien hebben de middelen veel bijwerkingen, waardoor het niet mogelijk is ze jaren achter elkaar te gebruiken. Verder ontstaan steeds meer resistente vormen van malaria, waartegen geen enkel middel meer lijkt te helpen. Elk jaar worden in de hele wereld meer dan driehonderd miljoen mensen besmet en sterven meer dan een miljoen mensen aan de ziekte.