Wat betekenen posters van Robocop en Bin Laden in Oeganda?

Het hoofd van Poetin, Saddam Hussein of Osama Bin Laden, gekleefd op het lichaam van Hollywoodfiguren zoals Robocop en Rambo. Voor ongeveer 20 eurocent zijn de opmerkelijke posters overal in Oeganda, en zelfs de buurlanden, te koop. Ze worden ontworpen en gedrukt als een daad van verzet tegen een onrechtvaardig internationaal systeem.

Rond 2014 liep een man naar het Mulago Hospital, het grootste ziekenhuis van Oeganda, op zoek naar een overlijdensakte om zichzelf dood te verklaren zodat hij zijn lening niet hoefde terug te betalen. Het ziekenhuis verraadde hem en belde de politie.

Zo gaat het verhaal. ‘Maar had deze man niet van Nasser Road gehoord?’ vroeg een commentator zich af.

Dat iemand op zoek gaat naar zijn eigen overlijdensakte, hoeft niet zo uitzonderlijk te zijn als het klinkt. Ten eerste is er in Oeganda een grote markt in vervalste documenten. Valse diploma’s, bankafschriften, geboortebewijzen, valuta tot identiteitskaarten zijn er makkelijk te koop. En hoewel de praktijken illegaal zijn, worden ze maatschappelijk als overlevingsdocumenten gezien: Kweyiya, in de volksmond, of ‘het ontwerpen van een bestaan’.

Er is één belangrijk adres in Kampala waar veel van deze documenten worden gemaakt: Nasser Road. Het is het hart van de drukkerij-industrie van het land, gevuld met winkelgalerijen die stuk voor stuk vol zitten met grafische ontwerpstudio’s, drukkerijen en talloze winkels.

Welk document je ook nodig hebt voor welk officieel doel dan ook, in deze straat kun je een acceptabele vervalsing maken. Als het al te onderscheiden valt, dan is het misschien esthetisch zelfs beter dan het officiële document. Een veelgehoorde grap is dat het geboortecertificaat van Jezus Christus daar tegen een redelijke vergoeding kan worden gedrukt.

De gewone man tegen het establishment

Maar het grootste commerciële product uit Nasser Road zijn posters die je overal in Oeganda, en zelfs in buurlanden Congo en Zuid-Soedan, kan aanschaffen. Van muziek- en filmposters tot posters voor kapsalons.

Eén soort poster springt meer in het oog: deze over de nationale en internationale politiek.

Ik zag de posters voor het eerst zo’n 20 jaar geleden, toen ik onderzoek deed in de grensstreek tussen Oeganda en Congo. Ze werden er langs de straatkant verkocht en sierden menig huis, restaurantje of kapsalon. Aarzelend begon ik de posters te kopen, om ze uiteindelijk te verzamelen tijdens m’n jarenlange onderzoek in de regio.

De posters over de internationale politiek zijn opmerkelijk te noemen. Ze tonen afbeeldingen van Osama Bin Laden of Saddam Hoessein — internationale figuren die door velen als schurken worden gezien.

Het zijn niet enkel de figuren die opvallen, maar ook de flitsende kleuren en composities. Van het internet geplukte foto’s van Hollywood-actiehelden zoals Robocop of Rambo, krijgen de hoofden van nationale en internationale politici erop gefotoshopt.

De rode draad is vaak de strijd van de gewone man tegen het establishment.

De posters zijn tegelijk humoristisch en tragisch. Ze steken de draak met zowel Amerikaanse presidenten als met Bin Laden of Khaddafi, maar bevatten ook gruwelijke foto’s van dode politici.

De rode draad is vaak de strijd van de gewone man tegen het establishment. Ze tonen internationale schurken als (anti-)helden die vechten tegen het westerse imperialisme, maar ook nationale politici als superhelden in de lokale politieke strijd.

Uiteindelijk ging ik op zoek naar de ontwerpers, om zo in Kampala’s Nasser Road terecht te komen. Ondertussen doe ik er ook al een aantal jaar onderzoek. De bevindingen werden recent samengebracht in een boek over de straat en z’n posters.

Ook toneelschrijver en columnist Yusuf Serumkuma en fotografen Badru Katumba en Zahara Abdul werkten mee aan het boek. Het werd uiteindelijk een eerbetoon aan de posters.

Anti-imperialisme

In Nasser Road. Political Posters in Uganda probeer ik de verschillende lagen en invloeden van de posters te begrijpen. Hoe opvallend en choquerend ze ook zijn, ze zijn niet uniek.

Voorbeelden hiervan zijn talrijk: in Nigeria, Maleisië, Kenia, Thailand of Mexico wordt de beeltenis van Bin Laden op posters, stickers, sleutelhangers en vele andere voorwerpen verkocht, met slogans als ‘stem voor Osama’, ‘supermacht Osama’ of ‘Osama is onze held’.

Zoals breder onderzoek heeft aangetoond zijn deze posters voor de meeste kopers geen symbool van religie of geweld, maar vooral een vorm van anti-imperialisme. De posters fungeren als drager van lokale frustraties in de ‘afwijzing van of verzet tegen mondiale machtsstructuren en hegemoniale systemen zoals kolonialisme, imperialisme en kapitalistische uitbuiting’.

De posters moeten dan ook gezien worden als een vorm van het omkeren van rollen om globale machtsstructuren aan te vechten. Voor de ontwerpers en kopers worden Saddam en Bin Laden de (anti-)helden, en mondiale hegemonen zoals Amerikaanse presidenten de tirannen.

Zoals een posterontwerper het verwoordde: ‘Saddam, hij was de kleine man die het opnam tegen de machtige Verenigde Staten. Hij stond op tegen imperiale krachten. Hij verdedigde de kleine man.’

Weerspiegeling

Ook visueel zijn ze het resultaat van een proces van lokale toe-eigening of ‘mimesis’. Enerzijds maken de posters gebruik van Hollywood actiehelden zoals Robocop of Rambo, maar ook van iconische beelden van Bin Laden of Saddam Hoessein.

Ook de fraude is de ‘wraak van de gewone man’ op corrupte structuren die hen weinig andere keus bieden.

Anderzijds zijn ze het creatieve product van de Oegandese ontwerpers: ze zijn het resultaat van het downloaden, kopiëren, aanpassen, opnieuw in elkaar zetten en toe-eigenen van beelden van wereldfiguren, zowel politiek als esthetisch — en vaak op een humoristische manier.

Op deze manier zijn ze ook een product van Nasser Road. De straat heeft mythische proporties aangenomen in Oeganda, niet alleen vanwege de drukkerijen, maar vooral als centrum van fraude. Sommige ontwerpers geven de straat dan ook de bijnaam ‘Uganda’s Silicon Valley’. Zoals Yusuf Serunukuma in zijn krantencolumns en in het boek beargumenteert, is ook de fraude de ‘wraak van de gewone man’ op corrupte structuren die hen weinig andere keus bieden.

De posters zijn dan ook een weerspiegeling van de straat en z’n fraude: de posters worden gemaakt met foto’s die zonder naam- of bronvermelding van het internet zijn gedownload. Ze worden op hun beurt zelf gekopieerd, gedeeld, aangepast en opnieuw gekopieerd. Op deze manier heeft er zich een gemeenschappelijke esthetiek ontwikkeld. Ze hebben ze een bijzonder herkenbare, en betrekkelijk homogene, esthetiek.

Deze esthetiek staat niet op zichzelf: de Oegandese filmindustrie, Wakaliwood (genoemd naar Wakaliga, de wijk waarin de filmindustrie zich bevindt) vertoont verrassende overeenkomsten.

Voor Nasser Road zijn de posters ook meer dan een politiek statement, ze zijn ook een commercieel product: lokale ondernemers in de drukkerij- en grafische industrie zijn voortdurend op zoek naar ‘hot’ nieuwsitems om meer te verkopen. Controversiële politieke figuren zijn hierdoor bijzonder populair.

Oppositie

Ook nationale politieke figuren zijn prominent aanwezig op de posters: zowel president Museveni als oppositiefiguren als Kiiza Besigye en Bobi Wine zijn populaire figuren op de posters.

Net als hun internationale tegenhangers worden deze lokale leiders vaak weergegeven als militaire figuren met bovenmenselijke krachten. Dit is niet alleen een verwijzing naar Hollywood-actiefilms, maar ook naar de dominantie van het leger in de Oegandese politiek.

De afbeelding van president Museveni op de posters moet dan ook in deze contexten worden begrepen: als de Oegandese bevrijdingsstrijder, larger than life, gehybridiseerd tot een Hollywoodesque actiefiguur — een combinatie van pop- en politieke culturen, zowel verwijzend naar zowel Hollywood-actiefilms als Oegandese politieke geschiedenis.

Lees ook

Oeganda: zelfverklaarde ‘gettopresident’ legt Museveni vuur aan de schenen

Hetzelfde geldt voor de afbeelding van de oppositiefiguur Bobi Wine — maar in zijn geval neemt hij het op tegen het politieke systeem. In een context van sterke politieke repressie laat het de Oegandese oppositie ook toe om z’n boodschap te verspreiden – iets wat niet onopgemerkt bleef door de autoriteiten.

Op verschillende momenten zijn de veiligheidsdiensten Nasser Road binnengevallen om de (oppositie)posters in beslag te nemen. Het bevestigt dan ook de status van de straat, en z’n posters: als verzetsmiddel tegen het establishment, op welke schaal dan ook.

Kristof Titeca is professor aan het Instituut voor Ontwikkelingsbeleid aan de Universiteit Antwerpen. Zijn boek ‘Nasser Road. Political Posters in Uganda’ is gepubliceerd door Eriskay Connection. Dit artikel is een aangepaste en vertaalde versie van een eerder gepubliceerd stuk op Africa As A Country.