Italië: populistische regering opzij geschoven, Berlusconi wil premier worden

De langste Italiaanse regeringscrisis sinds de Tweede Wereldoorlog is veranderd in een echte grondwettelijke crisis die de hele Europese Unie zorgen moet baren. De leider van de grootste partij, de Vijfsterrenbeweging die 32% van de stemmen haalde, riep op tot afzetting van de president nadat die weigerde om de regering Vijfsterren-Lega te aanvaarden.

Als Italië op dit moment nieuwe verkiezingen zou organiseren, zouden de anti-establishment partijen hun parlementaire meerderheid waarschijnlijk alleen maar uitbreiden.

Maar niets is wat het lijkt in het Italiaanse politieke theater. De gewiekste Silvio Berlusconi, die zich in opdracht van de Europese Volkspartij (EVP) gedraagt als “verantwoordelijk staatsman” en de belangen van de EU-elite behartigt, zou als eindwinnaar uit de bus kunnen komen. De Europese Volkspartij, het centrum van het establishment in de EU, zou Italië onder haar controle houden.

Het model om radicaal rechts populisme in te tomen: aansturen op regeringen onder leiding van een partij die lid is van de EVP, met radicaal rechts op bepaalde ministerposten.

Een Italiaanse regering met het radicaal rechtse Lega én het neofascistische Fratelli d’Italia met aan het hoofd een lid van de EVP, is een “beter” vooruitzicht dan een Italië volledig in handen van twee partijen die lid zijn van anti-EU fracties in het Europese Parlement.

Dit lijkt wel een model te worden om radicaal rechts populisme in te tomen: aansturen op regeringen onder leiding van een partij die lid is van de EVP met radicaal rechts op bepaalde ministerposten. Buurland Oostenrijk deed het al met kanselier Sebastian Kurz en vicekanselier Heinz-Christian Strache van FPO.

Maar de prijs die Italië en de EU hiervoor zouden betalen, kan groot zijn omdat de grootste partij buitenspel wordt gezet: de Vijfsterrenbeweging.

Reconstructie van een politieke achtbaan

18 mei. De anti-establishment Vijfsterrenbeweging en het radicaal rechtse Lega sluiten een regeerakkoord na vijfenzeventig dagen onderhandelen. Tijdens de verkiezingen hadden zij samen de helft van de kiezers achter zich gekregen.

21 mei. Ze schuiven de onbekende professor Giuseppe Conte naar voor als premier. President Mattarella aanvaardt zijn kandidatuur. Conte stelt een regering van ministers samen.

23 mei. Conte stelt de “anti-euro” professor Paolo Savona voor als minister van Financiën. Savona was eerder al auteur van een plan om Italië uit de eurozone te krijgen. Savona was vooral de keuze van Lega-voorzitter Matteo Salvini. President Mattarella zag deze kandidatuur niet zitten.

De volgende dagen houden zowel de Vijfsterrenbeweging als Lega het been stijf en weigeren ze een compromis.

Graven zij hiermee hun eigen graf? Is het echt een strategische blunder of zoeken ze doelbewust de confrontatie op? Ze waren op een haar na verwijderd van de eerste volledige “anti-establishment” regering van Italië en de EU. Twee jonge politici hadden een stichtende EU-lidstaat in handen.

In de Duitse pers verschijnen ondertussen profielen die Savona vergelijken met Yannis Varoufakis, die in zijn half jaar als Griekse minister van Financiën de koers van confrontatie volgde.

Op voorhand een controversiële minister van Financiën suggereren, vonden ze misschien beter dan een consensusfiguur op die post zetten en later gedwongen worden in te binden, zoals in Griekenland.

De vraag werpt zich op of de regering Vijfsterren-Lega ook van plan was zo’n koers te varen en dat ze daarom op voorhand al een controversiële minister van Financiën suggereerde. Dat vonden ze misschien beter dan een consensusfiguur op die post te zetten en later toch gedwongen te worden in te binden, zoals in Griekenland.

Al meteen voor de regering van start kon gaan de confrontatie aangaan, kan dus de strategie geweest zijn. Dan is het niet de regering Vijfsterren-Lega die mislukt, integendeel.

Ze kan dan volledig de schuld afschuiven op anderen en zelf de situatie op de spits blijven drijven.

Paolo Savona probeerde nog gerust te stellen: Italië zou niet uit de euro stappen. Het regeerakkoord voorziet die mogelijkheid ook niet, en er zou zelfs geen referendum komen. Maar het was te laat. De president kon geen minister aanduiden ‘die een voorstander is van een exit van Italië uit de eurozone’.

27 mei. De president weigert de kandidatuur van Savona, omdat zelfs de kandidatuur alleen al een onmiddellijk effect op het vertrouwen van de financiële markten zou hebben, die al ongerust waren met een anti-establishment regering - laat staan met een minister wiens anti-euro standpunten alom gekend zijn.

De president wil de investeringen van de Italianen niet in gevaar brengen. ‘Italië zou onmiddellijke schade oplopen’, zegt hij.

28 mei. Giuseppe Conte geeft het op. De president benoemt IMF-econoom Carlo Cottarelli tot premier van een technocratische regering.

Het regeerakkoord van de Vijfsterrenbeweging en Lega belandt in de prullenmand, zelfs nadat de Vijfsterrenbeweging een verpletterende verkiezingsoverwinning boekte, zelfs na succesvolle pogingen om een coalitie én regeerakkoord te sluiten. Toch worden ze buitenspel gezet.

De nog grotere verkiezingswinst voor Lega die nu kan volgen, zou de financiële markten juist niet geruststellen.

De nog grotere verkiezingswinst voor Lega die daaruit kan volgen, zou de financiële markten juist niet geruststellen. De beslissing van president Mattarella is dus niet eenduidig positief voor de financiële markten. Er is ook twijfel of ze wel grondwettelijk is. Volgens de Italiaanse grondwet kan de president ministers “voorstellen”, maar niet per se blokkeren. Zeker niet als die ministers voorgesteld worden door twee partijen die samen de meerderheid hebben in het parlement.

Lega en de Vijfsterrenbeweging reageren furieus: ‘Dit is een staatsgreep van Frankrijk en Duitsland. Nu nieuwe verkiezingen!’

Luigi Di Maio, voorzitter van de Vijfsterrenbeweging, eist een afzettingsprocedure tegen president Mattarella.

Tot hier de feiten. En dan nu het theater.

Salvini meesterstrateeg?

Matteo Salvini zei ook iets dat later van groot belang kan blijken: ‘Als Silvio Berlusconi de regering Cottarelli steunt, blaas ik onze alliantie met Forza Italia op.’

De verontwaardiging van Salvini lijkt oprecht, maar hij hield zo hard vast aan Savona dat hij misschien doelbewust de confrontatie opzocht om nieuwe verkiezingen uit te lokken en groter te worden, zodat hij premier kan worden.

Ex-premier Matteo Renzi (Partito Democratico) zei het zo: ‘Savona was het alibi van Salvini om uit de regering met de Vijfsterrenbeweging te vluchten en naar nieuwe verkiezingen te gaan.’

In dat geval zou president Mattarella zijn spel spelen: hij laat Salvini eigenlijk toe om de situatie op de spits te drijven. Salvini kan de Italianen nu verder beginnen ophitsen met de boodschap dat niet de burgers de regering vormen, maar de financiële markten. Een gedroomde positie voor een populist.

Kop van jut lijkt de Vijfsterrenbeweging. Kunnen zij hun 32% overdoen bij nieuwe verkiezingen? Misschien wel, want zij zouden nog meer progressieve kiezers van de sociaal-democratische Partito Democratico van Matteo Renzi kunnen afsnoepen.

‘Salvini weet ook wel dat de Vijfsterrenbeweging onberekenbaar en dubbel zo groot is. Salvini kijkt naar de Vijfsterrenbeweging als tijdelijk fenomeen waarvan hij later veel kiezers kan overnemen.’

Volgens Populisme-expert Cas Mudde heeft Lega er belang bij om niet met de Vijfsterrenbeweging te hoeven regeren: ‘Salvini weet ook wel dat de Vijfsterrenbeweging onberekenbaar en dubbel zo groot is. Salvini kijkt naar de Vijfsterrenbeweging als tijdelijk fenomeen, waarvan hij later kiezers kan overnemen.’

Als deze theorie klopt, dan bevestigt Salvini opnieuw het imago van radicaal rechtse populisten: het is hen niet in de eerste plaats te doen om regeringsmacht op te nemen binnen het systeem, maar om in te beuken op dat systeem. En als sommigen binnen de Vijfsterrenbeweging deze analyse ook maken, wat betekent dat dan voor het vertrouwen van de Vijfsterrenbeweging in Lega?

In dat geval zou een nieuwe regering Vijfsterren-Lega zelfs na een nieuwe verkiezingswinst onmogelijk zijn. Daar rekent Berlusconi op: hij probeerde al langer een wig te drijven tussen zijn alliantiepartner Lega en de Vijfsterrenbeweging, die hij voortdurend afschildert als “onverantwoordelijk”.

Berlusconi komt altijd terug

Populisme-expert Cas Mudde voorspelde al op 18 mei dat Berlusconi aan Salvini zou voorstellen om in de alliantie te blijven en na verkiezingswinst de post van premier eerst naar hem en dan naar Salvini te laten gaan.

Berlusconi speelt de rol van “verantwoordelijk staatsman”. Hij steunt de president. In 2011 moest hij zelf aftreden nadat hij tijdens een stemming over de begroting zijn meerderheid in het parlement verloor, wat hij later “de staatsgreep van de eurocraten” noemde. Nu zegt hij dat hij de “eurocraten” wil “helpen omdat hij bezorgd is om Italië.”

‘Berlusconi heeft spijt van het groen licht dat hij aan Lega gaf om met de Vijfsterrenbeweging in zee te gaan’, zegt Cas Mudde. ‘De rechter besliste daarna dat hij opnieuw een politiek ambt kan bekleden. Nu zou hij zelf opnieuw premier kunnen worden.’

Premier Cottarelli hoopt nu het vertrouwen van het parlement te krijgen. In dat geval zouden er pas begin 2019 nieuwe verkiezingen komen. Maar dat is lang niet zeker. Van de grotere partijen steunt enkel Renzi’s Partito Democratico de aanstelling van de regering Cottarelli.

Lega en de Vijfsterrenbeweging lieten al weten dat ze Cottarelli niet het vertrouwen zouden schenken. Als Cottarelli de vertrouwensstemming in het parlement niet overleeft, komen er al in september nieuwe verkiezingen.

Berlusconi liet inmiddels weten dat ook Forza Italia de regering Cottarelli niet zal steunen. Daarmee lijkt hij toe te geven aan het dreigement van Salvini om de alliantie Lega-Forza Italia op te blazen als Forza Italia Cottarelli zou steunen.

Forza Italia verspreidt nu onderstaande foto op Twitter.

De boodschap luidt: ‘De enige oplossing voor de volgende verkiezingen is een coalitie Forza Italia, Lega en Fratelli d’Italia.’

In lijn met de voorspelling van Cas Mudde zou Berlusconi dan zelf premier worden, en zou hij die post dan later aan Salvini kunnen overlaten. Het valt nu af te wachten of Salvini daarvoor zal vallen en zijn “regeringspartner” Di Maio van de Vijfsterrenbeweging zal verraden.

Berlusconi: ‘De enige oplossing voor de volgende verkiezingen is een coalitie Forza Italia, Lega en Fratelli d’Italia. Met mij als premier.’

Zeker is dat de populisten nog agressiever zullen worden, dat de volkswoede aangewakkerd zal worden, en dat de eurosceptische overwinning nog groter kan worden. Berlusconi werpt zich vervolgens op als “enige aanvaardbare premier”, om een regering met Lega in te tomen. Daarop alludeert hij al wekenlang openlijk. En zo zou Italië terugkeren naar het verleden van Berlusconi-regeringen met ministers van Lega. Niet de “regering van de verandering” waar de Vijfsterrenbeweging op gehoopt had.

Het is onvoorstelbaar, maar na al die jaren van corruptie en wanbeheer door Berlusconi zouden de EU-elites een regering Berlusconi met Lega verkiezen boven een regering van de Vijfsterrenbeweging en Lega. Zelfs al is Lega méér anti-euro dan de Vijfsterrenbeweging.

De EU speelt met vuur.

Matteo Salvini liet weinig aan de verbeelding over: ‘We willen een datum voor de verkiezingen. Anders zullen we echt naar Rome gaan.’ Hij moet geweten hebben dat zijn woorden door veel Italianen zouden worden opgevat als een toespeling op een eerdere constitutionele crisis, in 1922, die de fascisten van Benito Mussolini uitbuitten om de macht te grijpen via een “mars op Rome”.

Het is nu uitkijken naar de nieuwe strategie van de Vijfsterrenbeweging. Als zij het slim spelen en de kiezer overtuigen van het gewiekste spel van Berlusconi en Salvini zou het wel eens kunnen dat zij nog meer dan 32% van de kiezers achter zich krijgen. Maar omdat een absolute meerderheid onwaarschijnlijk is, zullen zij geen regering kunnen vormen.

De grootste partij zou in de oppositie belanden, met een regering van de grootste opportunist om de grootste anti-euro partij van Italië in toom te houden. Dat is evenmin een recept voor een stabiel Italië en een stabiele EU.