Econoom van de bedrieglijke eenvoud

In Gent wordt de voorlaatste vrijdag van maart weinig tot niet gewerkt. Reden is dat de grootste werkgever van de stad, de universiteit, die dag haar stichtingsdatum viert. Dat doet ze met de uitreiking van de prestigieuze eredoctoraten. Dit jaar mag de Frans-Senegalees schrijfster Fatou Diome –vorig jaar te gast op de aftrap van de 11.11.11-campagne rond migratie met een erg krachtige en inspirerende toespraak– zo’n eredoctoraat op haar cv schrijven. Een terechte beslissing die wellicht niemand is opgevallen.

Anders liep het met het eredoctoraat dat de rechtenfaculteit toekent aan de Peruviaanse econoom Hernando de Soto. In een opiniebijdrage in De Standaard eerder deze week vroeg een groep kritische studenten en academici dat doctoraat niet toe te kennen. Zij omschrijven de Soto als de ‘econoom van de rampspoed.’ De projecten die zich baseren op de Soto’s ontwikkelingsmodel hebben desastreuze gevolgen voor mens en milieu, in Peru en daarbuiten.

Bovendien zou de Soto geen frisse rol hebben gespeeld tijdens het regime van voormalig president Alberto Fujimori. De promotor van het eredoctoraat, rechtenprofessor Annelies Wylleman, noemt het werk van de Soto dan weer een eyeopener omdat het ook juristen een stem geeft in het ontwikkelingsdebat.

Dood kapitaal

‘Eigenlijk is het niet eerlijk om aan de armen te vragen geduld te oefenen totdat het manna van het kapitalisme en de globalisering ook bij hen uit de hemel valt’, argumenteert de Soto zelf. Volgens hem zal dat ook nooit gebeuren en zullen ze eeuwig arm blijven, tenzij ze de instrumenten in handen krijgen ook aan de formele economie deel te nemen.

‘In de bewoners van sloppenwijken in ontwikkelingslanden ziet hij geen miserabele armoedzaaiers maar inventieve, creatieve en hardwerkende ondernemers’

Dat is de kern van de Soto’s model. In de bewoners van sloppenwijken in ontwikkelingslanden ziet hij geen miserabele armoedzaaiers maar inventieve, creatieve en hardwerkende ondernemers. Het probleem is dat ze formeel geen eigenaar zijn van hun geïmproviseerde woonst en schamel lapje grond.

Dat informele eigendom noemt de Soto ‘dood kapitaal’ omdat het niet kan dienen als onderpand om verder te groeien. In z’n beroemde en beruchte boek The Mystery of Capital –met de veelzeggende ondertitel ‘Why capitalism thrives in the West and fails everywhere else’– schat de Soto de waarde van dat ‘dood kapitaal’ op meer dan 9000 miljard dollar. Een bom geld dus.

De snelste weg uit de armoede is, volgens de Soto, ervoor te zorgen dat de allerarmsten aan hun trekken komen op de financiële markten om de nodige middelen te bekomen om zichzelf uit de armoede te tillen. Dat doe je door buurt per buurt, sloppenwijk per sloppenwijk de uitgestrekte informele wereld te formaliseren door eigendomstitels toe te kennen. Daarna kan je het kapitalisme zijn werk laten doen en komt het ‘dood kapitaal’ als vanzelf tot leven.

Goeroe

De Soto’s model blinkt uit in eenvoud. Geen wonder dan ook dat het heel wat weerklank vond in beleidsmiddens. In Peru werd hij binnengehaald als economische goeroe door de neoliberale wonderboy en later dictator Alberto Fujimori terwijl Bill Clinton hem omschreef als ’s wereld grootste nog levende econoom’.

Ook politiek viel de boodschap in goede aarde nadat de geschiedenis begin jaren negentig ten einde was gekomen. De Soto rept met geen woord over herverdeling van eigendom maar enkel over het formaliseren daarvan. De oplossing ligt louter in het liquide maken van bezittingen. De vraag waar die bezittingen, eens liquide, dan naartoe zouden vloeien wordt niet gesteld.

Dat de Soto werd ingehaald als een goeroe is meteen ook een belangrijke kritiek. Om een goeroe te kunnen volgen moet je immers blind geloven. Voor mensen die feiten nogal op prijs stellen, is dat niet zo eenvoudig. Feitelijk bewijs voor het succes van z’n model is er dan ook bitter weinig. Uit studies naar de toepassing van de Soto’s model in zijn vaderland Peru blijkt dat het louter toekennen van eigendomstitels de toegang tot krediet quasi niet vergroot.

Van de meer dan 200 duizend families die tussen 1998 en 1999 eigendomstitels verkregen voor hun eigendom in hoofdstad Lima, beschikte 5 jaar later slechts 24 procent over bijkomende financiering. Die financiering kwam bovendien quasi uitsluitend van de (zeer gebrekkige) overheid en niet van private banken die hun kredietvoorwaarden aanpaste en stabiele tewerkstelling plots belangrijker gingen vinden dan een eigendomstitel. Zo gesmeerd liep de intrede tot het kapitalisme dus niet.

Ongebreidelde speculatie

In 2002 startte de Wereldbank een project waarbij meer dan een miljoen eigendomstitels werden toegekend aan de allerarmsten in het veel geteisterde Cambodja. Na negen maanden werd hoofdstad Phnom Pen getroffen door verwoestende branden in de sloppenwijken. Daarna werden enkele tienduizenden van de allerarmsten, ondertussen dakloos geworden, verplaatst naar stoffige terreinen enkele kilometers buiten de stad zonder voorzieningen en betaalbare verbinding met tewerkstelling in de stad.

‘Het louter toekennen van eigendomstitels is een vrijgeleide voor ongebreidelde speculatie waarvan de doelgroep het slachtoffer is’

Intussen werden enkele bouwpromotoren eigenaar van de afgebrande terreinen. In Phnom Pen, en andere steden waar dergelijke programma’s zijn doorgevoerd, is het louter toekennen van eigendomstitels een vrijgeleide voor ongebreidelde speculatie waarvan de doelgroep het slachtoffer is.

Dat is meteen de reden waarom sociale bewegingen die opkomen voor de rechten van mensen in sloppenwijken zich tegen individuele eigendomstitels verzetten. Ze pleiten voor systemen van collectief landgebruik omdat dat de allerarmsten beter beschermt en voorkomt dat ze eenvoudigweg uit de markt worden geduwd.

Als markten echt perfect zouden zijn zonder asymmetrieën en onevenwichten, zou de Soto’s model misschien werken. In de echte wereld is dat echter niet het geval. Alle economieën –de één misschien meer dan de andere– worden meer dan door formele en abstractie instituties vorm gegeven door macht. Economieën zijn gevormd door machtsstructuren in de samenleving en reproduceren die ook zelf.

Zelfs als formele instellingen, zoals eigendomstitels, gelijkheid nastreven, liggen ze ingebed in informele spelregels en netwerken van familiebanden, etnische relaties en politieke connecties.

Als overheden echt de politieke wil hebben om de allerarmsten vooruit te helpen, kan het helpen om hun eigendommen te erkennen, niet allen formeel op papier maar ook op basis van gewoonterecht. Maar zonder een breder ontwikkelingsverhaal dat ook naar machtsstructuren kijkt en niet alleen de formalisering maar ook de herverdeling van eigendom bekijkt, heeft dat eigenlijk geen zin.