‘Door racisme uit te vergroten, zie je hoe onzinnig al die vooroordelen zijn’

Rachid, het filmdebuut van Rachida El Garani, duurt twintig minuten. Maar in die korte tijdspanne kaart deze komedie heikele onderwerpen zoals racisme en discriminatie aan. Het verhaal is gebaseerd op het gelijknamige verhaal uit de bundel Een Kind van God van schrijfster Rachida Lamrabet. MO* sprak met beide Rachida’s. ‘We willen bovenal een debat op gang brengen.’ Rachid gaat in première op het kortfilmfestival van Leuven, eind november.

De deur wordt hard dichtgeslagen. Er is geroep en getier in huis. Vader volgt zijn zoon Rachid naar de eerste verdieping, waarop een oorverdovende tirade tegen de zoon volgt. En dan komt de genadeslag: ‘Wat voor moslim ben jij nu! Ik ben nog nooit zo teleurgesteld geweest in jou!’

Met deze dramatische scène opent de kortfilm Rachid, de eerste fictiefilm van regisseur, documentairemaakster en oud-VRT-reporter Rachida El Garani. Hoofdrolspeler Rachid, een 21-jarige jonge man van Marokkaanse afkomst vertolkt door Zakaria Ridouani, heeft één doelstelling: een job vinden. Na een mislukte sollicitatie als afwasser in een restaurant stelt het interimkantoor hem voor om als slachter aan de slag te gaan. Binnenkort is het Offerfeest en de stad werft extra slachters aan.

Enthousiast is Rachid niet. Toch gaat hij de uitdaging aan. Zijn ouders zijn trots op hem en zelfs de imam vraagt hem om een preek in de moskee te komen geven aan jongeren. Maar al heel snel blijkt Rachid daar niet toe in staat te zijn. De jongeman heeft nooit een schaap geslacht en zal dat ook nooit doen. Hij is een dierenvriend.

‘Dit is een portretje van een jongeman zoals er vele zijn. Een beetje naïef en nonchalant, iemand die zoekt naar werk, naar een plek, naar zingeving.’

De kern van het verhaal draait rond de moeilijkheden waarmee jongeren met een migratieachtergrond te maken krijgen bij hun zoektocht naar werk, in een samenleving die hen snel van iets verdenkt eerder dan dat ze hen omarmt. Daarnaast zijn er nog de ouders en hun hoge verwachtingen, en een gemeenschap die meekijkt en op dit alles weegt.

Onzinnige vooroordelen

Rachid is geen drama maar een komedie, en is gebaseerd op het gelijknamige kortverhaal uit de bundel Een Kind van God (2008) van schrijfster Rachida Lamrabet. Dat die een humoristische insteek koos, is vrij uitzonderlijk. ‘Het was een bewuste maar tegelijkertijd bijna onvermijdelijke keuze’, vertelt ze. ‘Het verhaal leent zich ertoe om op een humoristische manier verteld te worden.’

‘Toen ik het scenario las, dacht ik: “Dit wil ik doen, hiervoor ben ik filmmaker geworden’, verduidelijkt op haar beurt regisseuse Rachida El Garani.

Rachida Lamrabet: Het is een portretje van een jongeman zoals er vele zijn. Een beetje naïef, een beetje nonchalant, iemand die zoekt naar werk, naar een plek, naar zingeving… Rachid is helemaal niet cynisch of fatalistisch. Integendeel, hij is enthousiast en hij blijft elke keer terugkomen en andere opties overwegen.

Maar hij is ook iemand die niet goed weet wat hij met zijn leven wil maar hij wil ook niemand teleurstellen. Door hem een extreme job te laten uitvoeren, namelijk een schaap slachten, iets wat hij niet aankan maar waar hij toch stoer over doet en wat hij beweert aan te kunnen, komt hij terecht in situaties waarin hij iedereen teleurstelt. Zijn ouders, in de eerste plaats, maar ook zijn omgeving. En de staat verdenkt hem ervan deel te nemen aan een terroristisch plot.

Het verhaal gaat over racisme en uitsluiting. Dat zijn zware onderwerpen, maar dan heb je iemand als Rachid die probeert daaromheen te fietsen en er toch het beste van wil maken, maar daarin natuurlijk grandioos mislukt. Het gaat over de wijze waarop er op deze jongeren van kleur gereageerd wordt. Hoe ze verdacht gemaakt worden. Door dat uit te vergroten en te ridiculiseren, zie je hoe lachwekkend en onzinnig al die vooroordelen zijn.

‘Is er ondertussen iets wezenlijks veranderd op het vlak van discriminatie op de arbeidsmarkt? Daar ben ik niet zo zeker van.’

El Garani: Rachid is inderdaad een komedie. Hij gaat op zoek naar een job en dacht dat het simpel zou zijn, maar dan breekt de miserie los omdat hij niet eerlijk is met zichzelf. Door leugentjes om bestwil valt hij van de ene hilarische situatie in de andere.

Aan de ene kant krijg je medelijden met hem, omdat hij zo onhandig is en de zaken op een verkeerde manier aanpakt. Aan de andere kant trekt hij je in zijn verhaal, want hij probeert gewoon zijn best te doen. Maar zijn best is niet genoeg, want zelfs de eenvoudigste job die je kan doen, afwasser, lukt hem niet. Hij krijgt te maken met een racistische kok en wordt uiteindelijk niet aangeworven.

Debat uitlokken

In het boek vindt Rachid uiteindelijk geen werk, of zo wordt het tenminste gesuggereerd. Maar in de film zien we toch dat hij iets gevonden heeft dat beter bij hem past. Betekent dit dat, in die vijftien jaar tussen het boek en de film, de dingen zijn veranderd op het vlak van discriminatie op de arbeidsmarkt?

Rachida El Garani: Het einde van het verhaal is in het boek abrupt en hard. Aanvankelijk wilde ik daar trouw aan blijven, maar de scenaristen wilden, gezien de huidige context, toch met een positieve noot eindigen. Voor hen is Rachid aan een job geraakt. Maar ze kozen voor een meer open einde en willen het aan de kijker overlaten om te beslissen. Rachid gaat bij een kinderboerderij solliciteren. We zien hem daar ook bezig, maar we weten niet zeker of hij aangeworven is of niet.

Ik ben uiteindelijk meegegaan in de redenering van de scenaristen en ben zelfs iets verder gegaan. Ik wilde laten zien dat Rachid toch geland is. Hij heeft een hele transformatie doorgemaakt en heeft uiteindelijk iets gevonden dat beter bij hem past. Zo laten we op het einde van de film foto’s zien van Rachid terwijl hij met de dieren bezig is.

‘De attitude bij de jonge generatie is veranderd. Jonge mensen accepteren die discriminatie op basis van afkomst of kleur niet en eisen hun plek radicaal op.’

Betekent dat dat er ondertussen iets wezenlijks veranderd is op het vlak van discriminatie op de arbeidsmarkt? Daar ben ik niet zo zeker van. Het is in ieder geval een discussiepunt, en dat is uiteindelijk onze doelstelling.

Wij willen een debat uitlokken, de film is niet alleen bedoeld voor filmfestivals. We gaan ermee naar scholen, naar verenigingen en jongerenorganisaties… Ook wanneer het gaat om het thema etnisch profileren. Sommigen zullen vinden dat de situatie op dat vlak verbeterd is, anderen dat de situatie er zelfs op achteruit is gegaan.

Rachida Lamrabet: Ik denk niet dat de situatie veranderd is. We hebben nog altijd te maken met keihard racisme en met uitsluitingsmechanismen, die desastreuze gevolgen kunnen hebben voor het leven van mensen. Als je kijkt naar wat er allemaal op politiek vlak beweegt, het feit bijvoorbeeld dat mannelijke asielzoekers niet meer opgevangen worden, kun je niet anders dan vaststellen dat het alleen maar bitterder wordt.

Wat wel veranderd is, is de attitude bij de jonge generatie van nu. Dat zijn jonge mensen die discriminatie op basis van afkomst of kleur niet accepteren en die hun plek radicaal opeisen. Het is een mondigere en assertievere generatie, die heel goed op de hoogte is van de context en de achtergrond van migratie de geschiedenis heel goed kent en daar iets mee doet.

Geen karikaturen

Rachid wordt ontslagen, en de enige baan die hij daarna voorgesteld krijgt is schapen slachten voor het Offerfeest. Dat het Offerfeest hier aan bod komt is geen toeval, neem ik aan?

Rachida Lamrabet: Er zijn heel veel clichés over minderheden en over moslims. Stereotypen die heel negatief zijn. Je kan er in dit verhaal voor elk subthema één vinden dat daarmee samenhangt.

Wat je doet als schrijver, is gewoon tonen dat het om een gewoon ritueel gaat zoals alle mensen in de wereld rituelen hebben. De vraag is: waarom dat ritueel problematiseren en er een karikatuur van maken? En als het echt om dierenwelzijn gaat, zoals vaak beweerd wordt, vind ik dat het de agro-industrie is die aangepakt moet worden in plaats van telkens weer te focussen op dat ene ritueel.

Rachida El Garani: In deze film geven we onrechtstreeks en heel kort informatie over het Offerfeest en het belang ervan. Dat verklaart waarom de vader van Rachid heel trots is, en de imam en de kennissen ook. Iedereen komt hem feliciteren met deze job, behalve zijn twee vrienden. Die lachen hem uit, want ze kennen hem heel goed en ze weten dat hij niet in staat is om de taak uit te voeren.

Leugentje om bestwil wordt verdenking

Nog een heikel onderwerp dat aan bod komt in de film: terrorisme.

Rachida El Garani: Dat klopt. Rachid is niet in staat om een dier te slachten, en al zeker niet om een preek in de moskee te geven. Hij probeert ervanonder te muizen. Zijn vrienden stellen daarom voor dat hij zich voordoet als sjiiet, en dat doet hij ook. De imam vindt dat vreemd, want Marokkanen zijn doorgaans soenniet. Maar Rachid blijft in zijn leugen geloven. Hij krijgt het nieuws dat de stad geen extra slachters nodig heeft en wordt van deze taak verlost.

Maar kort daarna wordt hij, om een voor hem onbekende reden, gearresteerd. De politie dacht dat Rachid naar ‘het buitenland’ geweest was, naar Irak, en verdenkt hem van terrorisme. Dat ‘buitenland’ bleek achteraf café Bagdad te zijn, in Nederland. Rachid ging met vrienden mee die daar jointjes wilden roken.

Je ziet die dubbele strijd: hoe een leugen om bestwil zware gevolgen kan hebben, maar ook waar misverstanden toe kunnen leiden.

Details die een witte regisseur niet ziet

Het verhaal van Rachid werd opgepikt door twee scenaristen, Eddy Martens en Sven Liegeois. Dat zijn allebei mannen, maar zowel de auteur als de regisseur van deze film is een vrouw. Hoe belangrijk is dat?

Rachida Lamrabet: Technisch gezien kan iedere andere regisseur dit verhaal draaien. Maar ik vond het erg belangrijk dat de regie in handen was van een vrouw, en bovendien een vrouw van kleur.

Wat El Garani toevoegt, is haar blik, haar achtergrond, haar gevoeligheid. Ze heeft geen nood aan extra uitleg over de betekenis van bepaalde dingen uit de Marokkaanse cultuur, over bepaalde handelingen en over hoe mensen met elkaar omgaan. Al die fijne details die aan de aandacht van een witte regisseur ontsnappen, kent ze heel goed. En al die details geven diepte aan het verhaal. Dat geeft een meerwaarde aan de film. Het voegt iets toe en het maakt de film meer gelaagd.

Ik denk dat de dialoog tussen de scenaristen en de regisseuse in dat opzicht heel belangrijk was, om elkaar te voeden maar ook om elkaar bij te sturen.

Rachida El Garani: Het verschil zit inderdaad in de details. Het verhaal van Rachid heeft natuurlijk niets met vrouw-zijn te maken. En vrouwen kunnen films maken, vrouwen kunnen alles maken, alleen denk ik dat vrouwen sommige dingen beter kunnen aanvoelen dan mannelijke regisseurs. Sommige thema’s kunnen we beter uitdiepen en beter behandelen.

Dat is soms de strijd die we als vrouwelijke regisseurs moeten voeren, en dan heb ik het niet alleen over de regie maar ook over technische profielen. Dit is nu een ander debat, maar in deze industrie krijgen vrouwen nog altijd minder kansen dan mannen.

Ik heb veel gediscussieerd met de scenaristen, vooral over de scène van de arrestatie. Rachid wordt ervan verdacht deel uit te maken van een terroristische groep. Ik laat Rachid hardhandig aanpakken door de politie, ik laat hem met handboeien arresteren. Dat stond niet zo in het scenario. De scenaristen vonden dat ik overdreef, dat het in de praktijk niet zo is. Terwijl ik uit mijn ervaring als VRT-reporter weet dat het wél zo is.

Na de aanslagen in Brussel in 2016 werd iedereen die een bruine kleur heeft en verdacht was, heel hardhandig aangepakt en bij de arrestatie in de handboeien geslagen. Maar zelfs zonder de aanslagen worden jongeren met een bruine kleur hardhandig aangepakt. De politie doet aan etnisch profileren, dat is een feit en dat wilde ik meegeven.

Unieke mensen in beeld

Rachid is een Marokkaans verhaal in Vlaanderen. Kunnen we dan spreken van één samenleving? Of zijn we een som van verschillende samenlevingen, van een grote groep mensen die de grond en de lucht delen met verschillende subgroepen maar verder niets met elkaar te maken hebben? Die elkaar op straat kunnen kruisen of in de tram naast elkaar zitten, maar verder niets van elkaars wereld kennen?

Rachida Lamrabet: We zijn een samenleving van mensen, en elke mens is uniek. Elke mens is verschillend en heeft zijn eigen blik op de wereld. Elk mens is evenwaardig, en het is interessant om niet alleen vanuit de dominante witte groep te kijken maar om ook ruimte te maken voor verhalen van andere groepen in de samenleving. Daar moeten we niet bang voor zijn.

Het is niet om het onderscheid of het verschil te benadrukken. We zijn in wezen grote groepen die biologisch niet van elkaar verschillen, maar we zijn divers en elk individu is uniek. Deze verscheidenheid maakt een samenleving boeiend, en dat wil ik zien. Dat vind ik interessant.

Rachida El Garani: Ik denk dat iedereen zich een beetje kan identificeren met de personages in deze film. Witte jongeren zullen zich kunnen afvragen waarom we zo hard voor elkaar zijn. Het gaat niet alleen om de pijn en problemen van Marokkaanse jongeren, maar er is ook het verhaal van de kok, er is Karin de interimmedewerkster en er zijn de vrienden die de strijd van Rachid kennen.

De sterkte van fictie is dat ze blijft, dat ze niet door de actualiteit wordt ingehaald. Maar de sterkte van beeld is dat het een nieuwe dimensie geeft aan een verhaal. Maakt beeld de impact van een verhaal groter?

Rachida Lamrabet: We leven in een beeldcultuur. Beelden gaan de wereld rond, ze komen meteen binnen en hebben zelfs geen taal nodig, geen tekst. En dat is een heel groot verschil met een geschreven verhaal. Als je de taal spreekt en leest, kun je het verhaal lezen.

Het voordeel aan een boek is dat elke lezer een eigen interpretatie aan het verhaal kan geven en een eigen “film” maakt. Hij kan zich verbeelden hoe Rachid eruitziet, bijvoorbeeld. En dat is de rijkdom van literatuur.

Rachida El Garani: De verfilming geeft een nieuwe dimensie aan het verhaal en vergroot het bereik. Aan de andere kant kan je niet alle woorden in beeldtaal omzetten. De gedachtewereld van Rachid, die in het boek beschreven wordt, konden we niet verfilmen. Daarnaast hebben we om productionele redenen scènes moeten schrappen.

Politiek vanuit liefde, film vanuit emotie

Mevrouw Lamrabet, in uw boeken hebt u het vaak over problemen van minderheden. In uw tussenkomsten hebt u het vaak over liefde. Is liefde het antwoord op problemen als ongelijkheid en onrechtvaardigheid?

Lamrabet: Liefde is belangrijk, niet alleen in privérelaties maar ook in relaties in het publieke domein. Ik vindt het werk van de Afro-Amerikaanse schrijfster bell hooks (schrijversnaam van Gloria Jean Watkins, red.) hierover enorm inspirerend. In haar boek All About Love heeft ze het over de ethiek van de liefde.

Liefde is belangrijk, ook in de politiek. Je kan politiek bedrijven vanuit het idee dat we rijker moeten worden en dat onze welvaart groter moet worden. De rest is dan vijand en wordt uitgesloten. Dat is geen politiek die uit liefde wordt bedreven, maar uit angst en wantrouwen en soms uit hebzucht.

Een politiek bedreven uit liefde bekijkt de mensheid in zijn geheel en realiseert zich dat we het hier in onze veilige, welvarende omgeving niet goed zullen hebben als anderen het niet goed hebben. Dat is misschien een naïef idee, maar ik geloof er heel erg in.

Mevrouw Lamrabet vertrekt van individuele verhalen en heeft een politieke visie over het globale. Mevrouw El Garani, ook u vertrekt in uw werk vanuit individuele verhalen. En dat zijn soms persoonlijke verhalen.

El Garani: Ik vertrek altijd vanuit het persoonlijke en het individuele. Ik vind emotie belangrijk. Emotie kan mensen verbinden.

Momenteel werk ik aan een documentaire waarin ik mijn eigen verleden gebruik. Ik heb het over het feit dat ik als jong meisje uitgehuwelijkt werd. Ik trouwde op mijn achttiende en kende in dat huwelijk extreem huiselijk geweld. In de documentaire ga ik in gesprek met mijn vader en betrek ik mijn moeder en mijn grootmoeder.

Dat is iets waar ik persoonlijk nood aan heb. Mijn vader heeft alzheimer en er zijn veel dingen die niet besproken werden. Ik wil de band met hem herstellen vooraleer ik hem verlies aan de ziekte.

Het gaat niet alleen over mijn trauma, maar ook over dat van hem. Migratie op zich is een trauma, maar er zijn ook diepere trauma’s die mijn vader met zich meedraagt en die geleid hebben tot de beslissingen die hij nam en tot de opvoeding die ik kreeg. Als kind van de tweede generatie heb ik daar veel voordeel uit gehaald, maar ik draag er ook de littekens nog van. Ik wil de cirkel van taboes doorbreken. Dat doe ik ook voor de komende generaties. Het is een kwestie van je eigen verleden begrijpen en trauma’s verwerken.

Helen

Mevrouw Lamrabet, ook u schrijft verhalen waarin u zich laat inspireren door uw eigen ervaringen en door wat u in uw omgeving ziet. Wat vindt u van de aanpak van mevrouw El Garani?

Lamrabet: Het is belangrijk om dat soort thema’s op tafel te leggen waar een collectief proces nodig is. En dan heb ik het niet alleen over uithuwelijking of gedwongen huwelijk. In elke familie is iets aan de hand, en we hebben de neiging om dat niet te bespreken. Het is gebeurd, het heeft geen zin om nog in dat potje te roeren, is de redenering.

Maar op een gegeven moment moeten we de moed hebben om daar eerlijk over te discussiëren. Zodat mensen kunnen helen en ervoor kunnen zorgen dat dit niet meer gebeurt.

De kortfilm Rachid zal te zien zijn op Kortfilmfestival Leuven 2023 (van 24 november tot 2 december) in STUK (Naamsestraat 96, 3000 Leuven). Het volledige programma wordt eind oktober bekendgemaakt op kortfilmfestival.be