Ben Okri schrijft Afrikaanse encyclopedie op pellicule

De nieuwe film van Peter Krüger handelt over een Fransman die naar Afrika trekt en daar begint aan een megalomane encyclopedie. Vijftig jaar later sterft hij, nog voor hij aan de letter ‘n’ is toegekomen. Okri: ‘Deze film verbeeldt onze diepste angsten en obsessies. Zoals onze obsessie om te weten, te meten, te benoemen. Meten verschaft ons echter geen controle over het leven, wel integendeel.’

Waarover gaatN. The Madness of Reason?

Peter Krüger: Borremans heeft vijftig jaar lang Afrika rondgezworven als muzikant en hij zette ook cinemaprojecties op, tot de komst van televisie die overbodig maakte. Maar vooral heeft hij gepoogd een meerdelige encyclopedie te schrijven over Afrika.

De tragiek is dat hij maar vier delen heeft uitgegeven. Hij stierf bij de letter ‘m’. Dat intrigeerde mij. Hoe moet het voelen als je obsessief met één droom, met één verlangen bezig bent en dat mislukt? Want een encyclopedie moet toch volledig zijn om betekenis te hebben? Vandaar de titel van mijn film: N. The Madness of Reason.

Wat heb jij met Raymond Borremans?

Ben Okri was naar verluidt een onbetaalbare, moeilijke mens met sterallures

Peter Krüger: Ik heb nooit een biopic willen maken over Borremans. Ik vind hem als persoon niet eens zo interessant. Ik wou de toeschouwer laten nadenken over het Westerse denken, over onze nood om te categoriseren, over onze encyclopedische manier van kijken naar de wereld. Borremans was geen groot intellectueel. Hij was een verzamelaar. Iemand die obsessief bezig was met opmeten, bewaren en opschrijven. Een rondreizende monnik met een fichebak.

In het begin van de film sterft hij en komt hij als geest terecht in een wereld waar zijn rationele, objectiverende blik geen houvast meer vindt. De film is niets anders dan de visualisering van zijn zoektocht.

Waarom wilde je Ben Okri voor de tekst?

Peter Krüger: In mijn film zal Borremans’ geest na diens dood het levenswerk proberen afmaken. In Ben Okri’s universum vloeien werkelijkheid en de wereld van geesten ook door elkaar. Alleen had ik mij laten vertellen dat Ben een onbetaalbare, moeilijke mens was met sterallures. Wat niet zo was natuurlijk, maar toen ik hem contacteerde geloofde hij niet dat ik de klus in twee jaar zou klaren.

Hoe lang heb je uiteindelijk dan aan de film gewerkt?

Peter Krüger: Deze film heeft acht jaar werk en 850.000 euro gekost. Erg veel voor een documentaire, maar ik noem het dan ook liever een film. Hij is gedraaid met middelen en materiaal voor een fictiefilm.

Toen ik na zeven jaar weer aanklopte bij Okri, was hij meteen enthousiast over de rough-cut die ik hem toonde, niet alleen omwille van de beelden en de muziek, maar vooral omdat de film is opgebouwd als een reis is die de toeschouwer meesleurt in een wereld waarin de zichtbare en onzichtbare wereld door elkaar lopen.

U schetst een pessimistisch beeld van Afrika.

Peter Krüger: Borremans heeft bij leven de koloniale periode en de eerste dertig jaar na de onafhankelijkheid gekend, toen men nog geloofde dat Ivoorkust en bij uitbreiding Afrika groots kon zijn. Een eigen encyclopedie paste in dat verlangen, net zoals de basiliek van de Notre-Dame de la Paix die toen gebouwd is.

Geesten bestaan echt. Alleen zitten ze niet bij ons aan tafel

Zijn geest wordt echter wakker in de horror van de Ivoriaanse burgeroorlog. Waar het identificeren van bomen, dieren, tafels, en hutten nog een onschuldige geweldpleging was, is het identificeren van mensen heel wat dodelijker. Orde brengt chaos voort. De burgeroorlog in Ivoorkust is voor mij het resultaat van een identificatieproces, van de haat tegenover alles wat niet binnen het hokje ivoirité paste. Daarom zijn de nieuwe lemma’s dan ook Mort voor M of Rebelle voor R.

Hoe loopt uw film af?

Peter Krüger: Dat kan ik natuurlijk niet verklappen, maar ik wil wel meegeven dat Borremans’ encyclopedie intussen écht is uitgegeven, tot de laatste letter van het alfabet. Alsof zijn uitgeefster na Borremans’ dood bezeten werd door zijn geest en met de nodige fondsen, zijn levenswerk heeft voltooid.

Dat bewijst mijn punt. Geesten bestaan echt, ook al beschouw ik ze niet als spoken die doodleuk bij ons aan tafel zitten. Het komt erop neer dat er een mysterie, een magische werkelijkheid bestaat die grootser is dan alle woorden en definities die we ooit kunnen bedenken.

Acht jaar geleden heb je Peter Krüger wandelen gestuurd. Waarom?

Ben Okri: Zijn filmproject leek mij toen al een geweldig idee, maar ik wist dat hij dit nooit kon klaren op amper twee jaar tijd. En ik had gelijk. Zeven jaar later krijg ik telefoon van mijn agent. Peter Krüger heeft je gebeld. Zijn film is af en hij wil hem tonen.

Ik was er helemaal weg van. Alleen had Peter een schrijver nodig die de innerlijke gedachten van Borremans en zijn Afrikaanse vrouwelijke gids (de Griot) kon verwoorden. Ik wist precies welke woorden erbij zouden passen.

Zijn beeld van Afrika is eerder somber.

Is dit gebeurd, omdat ik niets gedaan heb?

Ben Okri: Sommige beelden zijn inderdaad nogal troosteloos, maar daarom moet je ook naar de teksten luisteren. Een film verloopt parallel aan de werkelijkheid. Je kijkt naar het scherm en je ziet krek dezelfde zetel als in de echte wereld. De vertaalslag is miniem, behalve dan dat de context verschilt. Woorden daarentegen zijn niet-picturaal. Ze zijn subversief en stellen de tirannie van het beeld in vraag.

Zoals Miles Davis heb ik schuinsweg woorden toegevoegd aan Peters beelden. Om de verschillende dimensies die ik had ontwaard, naar boven te halen.

Het domein van de geesten is zeker het uwe!

Ben Okri: Deze film speelt zich inderdaad af tussen leven en dood en dat laat mij alvast toe om een aantal interessante vragen op te werpen. Is het bijvoorbeeld mogelijk om met terugwerkende kracht de betekenis van je eigen levenswerk te beïnvloeden? Of omgekeerd. Heb ik bij leven reeds impact op wat erna komt? 

Een van de vrouwelijke personages verwijt Borremans dat hij leeft voor zichzelf, voor onsterfelijke roem. Hoeveel Ben Okri schuilt er in Borremans?

Ben Okri: Voor mij staat Borremans symbool voor de angst die ons allemaal overvalt, wanneer het einde nadert. De angst dat we in dit leven amper zijn toegekomen aan onze missie, onze levenstaak, zo wij al weten wat die dan wel mag inhouden. In mijn werk, zoek ik altijd naar het universele, het fundamentele.

Borremans verbeeldt voor mij de obsessie om ‘zin’ te geven aan het leven; onze obsessie om alles te willen definiëren, te meten, te kwantificeren; en de waanidee dat hoe meer we weten, hoe meer we vat krijgen op het leven. Het tegendeel is waar. Borremans kampt ook met het schuldgevoel dat iedereen wel ‘s overvalt, die ook maar een beetje het nieuws volgt of de krant leest. Hoeveel schuld heb ik aan wat er omgaat in de wereld? In hoeverre is dit alles kunnen gebeuren, omdat ik niets gedaan heb.

Waar vindt u hoop voor Afrika?

Ik zie hoop in de veerkracht van de menselijke geest.

Ben Okri: Als je vandaag naar een Afrikaanse stad trekt, is het niet moeilijk om in wanhoop te vervallen. Ga naar een dorp en de moed zakt je in de schoenen. Toch zie ik hoop in de veerkracht van de menselijke geest. Wie zich verdiept in de vreemde dimensie van de Afrikaanse tijd, heeft geen reden tot wanhoop.

Voor mij is de menselijke geschiedenis niet meer dan onze doortocht door een meetbare eeuwigheid, het summum totum van al wij gedaan, gedroomd en doorstaan hebben. De Afrikaanse tijd, die leeft in verhalen en dans, in griots en storytelling, kent weliswaar ook noties als toppen en dalen, ups en downs, maar die zijn slechts deel van een enorme cyclus, die binnen vijftig of vijfhonderd jaar misschien tot een nieuwe synthese leidt.

MO* organiseert op 5 maart een debat met Ben Okri in samenwerking met 11.11.11 & KVS onder de noemer ‘Kan kunst de wereld redden?’ N. The Madness of Reason kan u in première een dag voordien in Bozar Cinema gaan bekijken.