Congo snakt naar rust: ‘Vrede moet over burgers gaan, niet over macht’

De humanitaire crisis in Oost-Congo kent ongeziene hoogtes. Nooit waren zoveel Congolezen op de vlucht. Hoewel vrouwen zelden een plek krijgen aan de onderhandelingstafel, werken duizenden vrouwen in Congo dagelijks aan vrede. Zoals Annie Matundu Mbambi en Passy Mubalama. ‘Als ik zie wat velen van ons doen, moet ik blijven geloven dat ons werk niet zinloos is.’

Praten over vrede is even urgent als complex, zeker wanneer het gaat over de Democratische Republiek Congo. Al decennialang bemoeilijkt gewapend geweld het leven van miljoenen burgers.

De afgelopen maanden nam het aantal Congolezen op de vlucht nog maar eens exponentieel toe. De Verenigde Naties schat dat momenteel 6,29 miljoen Congolezen ontheemd zijn in eigen land. Eén miljoen burgers zoeken buiten de landsgrenzen bescherming.

Dat het alweer een moeilijk jaar was, bevestigen Annie Matundu Mbambi en Passy Mubalama. Maar beiden geloven ook in het belang van een feministische vrede, waarbij de focus in vredesprocessen ligt op rechtvaardigheid en het belang van de hele bevolking voorop staat en niet van wie de wapens draagt.

Voor Passy Mubalama was de impact van het toegenomen geweld bijzonder zichtbaar. ‘De rebellen van M23 stonden opnieuw aan de poorten van de stad.’ Ze komt uit Goma, de provinciehoofdstad van Noord-Kivu. ‘Elke dag zie ik de ellende van de mensen die slachtoffer zijn van deze oorlog. Mensen vanuit Kinshasa volgen het misschien vanop 2000 kilometer afstand. Wij zien het elke dag, en geloof me, het is niet makkelijk.’

Vijftien jaar geleden bracht ze als journalist nog verslag uit van de moeilijke leefomstandigheden in de vluchtelingenkampen in Goma. Maar op een gegeven moment vond ze dat het schrijven over die problemen niet meer voldoende was. Daarom richtte ze Aidprofen op, voluit: Action et initiatives de développement pour la protection de la femme et de l’enfant. Met die organisatie werkt ze samen met de vrouwen in de kampen aan oplossingen.

M23 is een door Rwanda gesteunde rebellengroep. In 2012 namen de rebellen Goma al een keer in. In november 2022 was er een nieuw offensief, wat voor velen herinneringen uit 2012 terugbracht. Tot een inname van de stad kwam het deze keer niet, maar in tientallen dorpen zaaide de groep terreur, waardoor duizenden mensen op de vlucht sloegen.

‘Als ik zie wat velen van ons doen, moet ik blijven geloven dat ons werk niet zinloos is.’

Vluchtelingenkampen in en rond de stad groeiden daardoor versneld aan. Humanitaire noden waren niet te volgen. Na een fragiel staakt-het-vuren tussen M23 en de Congolese overheid ging er even wat druk van de ketel. Maar met de aanwezigheid van meer dan 120 verschillende rebellengroepen in de regio en het feit dat M23 niet verdwenen is, kunnen veel vluchtelingen nog niet terug naar hun dorpen.

De provincie Noord-Kivu, in het oosten van Congo, alleen al telt 2,2 miljoen ontheemden. ‘Als ik nadenk over wat we met Aidprofen al konden verwezenlijken, dan dreig ik de hoop te verliezen. Mijn werk is slechts een druppel op een hete plaat. Maar dan kijk ik naar wat vele anderen ook doen, zoals maman Annie (Matundu Mbambi, hier mee in het gesprek, red.). Dan moet ik blijven geloven dat het niet zinloos is.’

Annie Matundu Mbambi is één van de landgenoten die de oorlog in Oost-Congo van 2000 kilometer verderop, in Kinshasa, volgt. Maar al jaren reist ze het land rond om de bevolking te informeren over de buitenproportionele impact van oorlog op vrouwen. ‘De oorlog in Oost-Congo schaadt het hele land, ook al voelt niet iedereen dat op dezelfde manier. Zonder vrede is er geen vooruitgang. Een duurzame oplossing is in het belang van het hele land.’

Vrouwen moeten volwaardig betrokken worden bij vredesprocessen, vindt ze. Matundu Mbambi is ook de regionale vertegenwoordiger binnen de ngo Women’s International League for Peace and Freedom, dat wereldwijd vrouwen samenbrengt om te werken voor vrede en sociale gelijkheid. Ze schreef ook resolutie 1325 met bijbehorende woordenlijst van de VN-Veiligheidsraad (zie kader), wat haar de bijnaam “Maman 1325” opleverde, een titel die ze met trots draagt.

Een groep vrouwen uit de Congolese diaspora in België vond dat Maman 1325 niet mocht ontbreken tijdens de conferentie Women at the Peace Table die in juni in Ieper plaatsvond. ‘Vrede is de erfenis die we onze kinderen moeten nalaten’, benadrukt ze.

Hand in hand

‘De wortels van het feminisme vind je al terug in mijn kindertijd’, vertelt ze. Ze was acht jaar oud toen haar moeder door haar schoonfamilie gedwongen werd om te scheiden van haar vader. De reden: ze zette alleen meisjes op de wereld. ‘Later leerde ik dat eigenlijk de zaadcel van de man die bepalend is voor het geslacht. Ik besloot daarop dat vrouwen informeren over hun rechten mijn roeping zou worden. Ik doe het ondertussen al 30 jaar.’

Passy Mubalama herkent het. Ze groeide op in een groot gezin met twaalf kinderen. Pas het vijfde kind was een jongen. ‘Bij het derde en vierde meisje kwam mijn vader zelfs niet meer naar het ziekenhuis om ze te zien. De eerste jongen vierde hij alsof het zijn eerstgeboren kind was. Dat riep vragen op bij mij en mijn zussen. We zagen ook hoe meisjes al snel meer verantwoordelijkheden krijgen binnen het gezin.’

Werken aan gelijkwaardigheid en aan vrede is voor beide dames iets wat vanzelfsprekend hand in hand gaat. Matundu Mbambi en Mubalama zijn slechts twee van de duizenden vrouwen die dagelijks aan het voorkomen en oplossen van conflicten werken. Maar tot aan de onderhandelingstafel geraken is een ander paar mouwen.

Tijdens drie decennia van conflict werden tal van vredesakkoorden en wapenstilstanden gesloten tussen de Congolese regering en gewapende groepen. Eén van de laatsten was een akkoord tussen vier gewapende groepen en het provinciale bestuur van de provincie Ituri begin juni. Maar vrouwen waren daarbij niet betrokken.

In de Keniaanse hoofdstad Nairobi werden eind 2022 vredesgesprekken opgestart onder leiding van de Oost-Afrikaanse Unie (EAC). Verschillende rebellengroepen, de Congolese autoriteiten en enkele middenveldorganisaties waren daarbij aanwezig. Vooral de eisen van strijdende groepen kregen aandacht, terwijl vragen uit het middenveld, waaronder ook vrouwen- en slachtofferorganisaties, minder gewicht krijgen.

In de provincies Ituri en Noord-Kivu kondigde de president Tshisekedi in mei 2021 een staat van beleg af. Civiele instellingen en ambtenaren werden vervangen door militaire. Maand na maand werd de staat van beleg verlengd. Daarnaast was er een militaire missie van de Oost-Afrikaanse Unie in een poging om het geweld in te dijken. Leveren die initiatieven ook het gewenste resultaat op?

‘Vrede bestaat uit vele stappen. Elke stap is welkom’, is het milde antwoord van Matundu Mbambi. ‘Bepaalde afspraken die in Nairobi gemaakt werden, zijn niet gerespecteerd. En ook over de EAC-troepen die zijn ingezet in Congo bestaat heel wat onduidelijkheid. Nu is er sprake dat de troepen van de SADC (De Ontwikkelingsgemeenschap van Zuidelijk Afrika, red.) er zouden worden ontplooid. We blijven het opvolgen en kijken met wat voor uitdagingen elke stap gepaard gaat. Ik kan alleen maar hopen dat elke stap ons dichter bij vrede brengt.’

‘Nu vragen we de agressor om vrede te komen brengen? Dat houdt weinig steek.’

Mubalama is kritischer. ‘Ik geloof nog steeds niet dat de oplossing van buitenaf zal komen.’ Ook de toekomst van Monusco, de langstlopende VN-vredesmissie ooit, is onzeker. Die wordt misschien niet alleen afgebouwd, maar zelfs stopgezet, wat Mubalama niet onlogisch vindt. ‘Resultaten bleven uit. Het vertrouwen is weg. Maar dat wil niet zeggen dat de internationale gemeenschap moet wegkijken en Congo en de burgers mag vergeten.’

‘Congo moet zijn eigen instellingen en eigen leger eerst versterken zodat we zelf in staat zijn om het land te beveiligen.’ De beslissing om EAC-troepen in te zetten, vindt ze bovendien tegenstrijdig met de oorzaken van het geweld. ‘De EAC-missie bevat Rwandese, Burundese en Oegandese troepen. Dit zijn legers van landen die eerder de Congolese veiligheid bedreigden. Nu vragen we de agressor om vrede te komen brengen? Dat houdt weinig steek.’

‘Maar dialoog is heel belangrijk in een vredesproces’, nuanceert Mubalama. ‘We moeten mechanismen vinden waarmee dezelfde mensen die aan die oorzaak van conflicten liggen, geen oplossingen kunnen voorleggen die misschien alleen hun eigen belangen dienen.’

‘Een feministische vredesvisie vertrekt vanuit het algemeen belang, en plaatst rechtvaardigheid in het hart van dat denken.’

Uit het idee van een feministische vrede kan inspiratie geput worden, stelt Matundu Mbambi. ‘We spreken tegenwoordig over positieve of toxische mannelijkheid, maar er is ook iets als gemilitariseerde mannelijkheid. Niet letterlijk dan, alsof het louter militairen zijn die zich zo gedragen. Het gaat om een logica van dominantie, controle en macht. Een feministische vredesvisie vertrekt niet van de vraag wie wie domineert, maar vanuit het algemeen belang, en plaatst rechtvaardigheid in het hart van dat denken.’

Mubalama vreest dat de huidige aanpak te veel rond het verdelen van die macht draait. ‘Wie bepaalde belangen heeft in Congo, stelt soms alles in het werk om de Congolese regering te confronteren. Vervolgens kan men onderhandelen over een staakt-het-vuren, om zo ook over de macht zelf te onderhandelen.’

Beiden geloven dat vrede na drie moeilijke decennia geen utopie is. Ook praten blijft zinvol, vindt Mubalama. ’Ik ben voor bemiddeling, dialoog en zelfs onderhandeling. Maar dan op voorwaarde dat de burgers en hun veiligheid een prioriteit zijn binnen die onderhandelingen.’

Verkiezingsjaar

Zowel Mubalama als Matundu Mbambi spannen zich via hun organisaties in om meer vrouwen in de politiek te krijgen. Ze geloven dat meer gelijke vertegenwoordiging in de politiek de stabiliteit van het land ten goede zou komen.

Matundu Mbambi was tussen 2016 en 2018 een tijdje burgemeester van de stad Boma, een functie waarvoor je door de president benoemd wordt, niet door de inwoners verkozen. Zinvol werk vond ze het, maar zonder voldoende werkingsmiddelen is het niet makkelijk om verandering te bekomen, bekent ze ook.

Lees ook

Meer Congolese vrouwen aan de macht in vijf stappen

Dat beaamt Mubalama. Om iets wezenlijk te veranderen, maar ook om de vicieuze cirkel van geweld, onderhandelingen en nieuw geweld te doorbreken, zijn sterke instellingen nodig. Een vrouwelijke mandataris in een zwakke instelling die niet werkt, zal ook weinig gedaan krijgen. ‘Er komen nieuwe verkiezingen aan. Dat kan een moment van verandering betekenen. Alleen: je kan mensen dan wel op een bepaalde positie veranderen, zonder sterke instellingen kom je dan nog steeds op hetzelfde punt uit.’

De nationale, provinciale en presidentsverkiezingen staan in december gepland, ondanks de toegenomen onveiligheid. Net zoals Mubalama ziet Matundu Mbambi ze als een kans op verandering. ‘Maar ook een risico. Verkiezingen zijn pas geslaagd als iedereen de kans krijgt om te stemmen. Daarvoor is veiligheid nodig. Mensen zullen het niet aanvaarden als ze door de onveiligheid niet de kans kregen om te stemmen.’

Sinds de staat van beleg in de oostelijke provincies werd afgekondigd is de veiligheid er alleen maar verder op achteruit gegaan. Het is nog onduidelijk of die nog zal worden opgeheven zodat politieke activiteiten er weer opgestart kunnen worden.

Door de uitbraak van ebola in 2018 konden inwoners van de steden Beni en Butembo niet stemmen, wat tot protesten leidde. Als dit jaar twee volledige provincies zouden worden uitgesloten van de verkiezingen, is dat ongetwijfeld vragen om problemen.

‘Anderzijds,’ redeneert Matundu Mbambi, ‘tonen dat Congo de grondwet volgt, die voorschrijft dat verkiezingen moeten georganiseerd worden, is ook een goede zaak. Verkiezingen kunnen ons helpen dromen van sterkere instellingen en die zijn, zoals Passy stelt, noodzakelijk om vrede te bewerkstelligen’.

Dit artikel is de deel van een reeks dubbelinterviews over vrouwen, vrede en verzet. Geen aflevering missen? Schrijf je in op (één van) onze gratis nieuwsbrieven.